Για να φτάσουμε στο Νεοχώρι πρέπει να επιστρέψουμε στα Καλύβια και
να συνεχίσουμε πάνω στον περιφερειακό δρόμο στα νότια. Το Νεοχώρι είναι ένα χωριό
απλωμένο στην πλαγιά με πολλούς "μαχαλάδες" και καταπληκτική θέα προς την λίμνη.
Η ονομασία Νεοχώρι και παράλληλα η ύπαρξη των τοπωνυμιών "παλιοχώρι"
και "κτίρια" μας παραπέμπουν στην υπόθεση, ότι υπήρξε κάποιος παλαιότερος οικισμός
ο οποίος για κάποιο λόγο διαλύθηκε και στη θέση του ιδρύθηκε το Νέο Χωριό (Νεοχώρι).
Η υπόθεση αυτή φαίνεται να επαληθεύεται, έστω και με αυτό τον ιδιόρρυθμο τρόπο
από την προφορική παράδοση, η οποία καλύπτει τα κενά των ιστορικών στοιχείων που
διαθέτουμε προς το παρόν για την περιοχή. Κατά την προφορική παράδοση λοιπόν,
οι οικισμοί της Δυτικής πλευράς της λίμνης γνώρισαν μια φοβερή επιδημία η οποία
ανάγκασε τον πληθυσμό να εγκαταλείψει τους μολυσμένους χώρους και να μετοικήσει
σε νέους οικισμούς. Η επιδημία αυτή, κατά την παράδοση ήταν η πανούκλα.
Έτσι, το Νεοχώρι μετακινήθηκε νοτιοανατολικά, η
Φυλακτή
(παλαιά ονομασία Σιρμινίκ) εγκατέλειψε τον παλαιότερο οικισμό Πολιάνα και μετακινήθηκε
δυτικά.
Επίσης εγκαταλείφθηκε και καταστράφηκε ολοσχερώς η Μπελάγια, ο οικισμός
ανάμεσα στην
Πεζούλα
και στο Νεοχώρι της οποίας τα κατάσπαρτα ερείπια είναι ακόμα εμφανή. Η ίδια επιδημία
αποδίδεται και σε άλλους εγκαταλειμένους οικισμούς όπως Μπελοκομύτη, Κρυονέρι
κ.ά.
Έτσι όμως δεν έχουμε καμιά πληροφορία σχετική με χρονολογίες, με αποτέλεσμα
οι προσεγγίσεις να γίνονται με έμμεσο τρόπο.
Αφού λοιπόν το Νεοχώρι εμφανίζεται ως Κεφαλοχώρι στα 1526, η πανώλη
που ερήμωσε κατά την παράδοση το Παλιοχώρι και την Μπελλάγια πρέπει να προηγήθηκε
κατά ένα τουλάχιστον αιώνα, ίσως και παραπάνω.
Σ' αυτά τα χρόνια, τέλη του 14ου αιώνα, έχουμε την εμφάνιση μιας επιδημίας
τεκμηριωμένης ιστορικά, που ερήμωσε αρκετές περιοχές της χώρας και δεν αποκλείεται
να είναι η ίδια που έπληξε και την περιοχή της
Νεβρόπολης.
Με τη συνθήκη του Ταμασίου στα 1525 το Νεοχώρι ορίστηκε πρωτεύουσα
των Αγράφων. Επιπλέον ήταν η έδρα της επισκοπής Φαναρίου και Νεοχωρίου, η οποία
άκμασε από τον 14ο αιώνα μέχρι την επανάσταση του '21.
Το Νεοχώρι κατά τον 16ο και 17ο αιώνα έφθασε στο απώγειο της ακμής
του. Ενδεικτικές είναι οι μαρτυρίες για τις δυο πλούσιες οικογένειες του Παναγιώτη
Κουσκουλά και Παναγιώτη Μορφέση, οι οποίες χρηματοδότησαν την αγιογράφηση αρκετών
ναών της ευρύτερης περιοχής των Αγράφων αλλά και άλλων κοινοφελών έργων.
Κατά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο εδώ μετέφερε το στρατηγείο του ο σύνδεσμος
της Συμμαχικής Αποστολής μετά την Καταστροφή της
Νεράϊδας.
Η δημιουργία της λίμνης έπληξε κύρια τον οικισμό αυτό ο οποίος είχε
τις μεγαλύτερες ιδιοκτησίες στο οροπέδιο της Νεβρόπολης με αποτέλεσμα η παρακμή
του στο εξής είναι ραγδαία. Στην λίμνη πνίγηκαν 22 Νεοχωρίτες κατά την μετακίνησή
τους με καϊκι στις 6-12-1960 και η περιοχή βυθίστηκε στο πένθος. Από τότε στο
χωριό δεν χορεύουν πια τους περίφημους Πασχαλινούς τριπλούς χορούς.
Εδώ μπορούμε να επισκεφθούμε τον μονόχωρο ναό του Αγ. Νικολάου με
νάρθηκα στη δυτική πλευρά και εξωνάρθηκα στη βόρεια. Από τις τοιχογραφίες του
σήμερα σώζονται μόνον τμήματα διαφόρων εποχών του 16ου και 17ου αιώνα.
Σήμερα στο χωριό κατασκευάζονται δύο ξενώνες και ήδη λειτουργούν κατασκηνώσεις,
ενώ μπορεί να βρει κανείς δωμάτια για ενοικίαση.
