Το
μουσείο του Θεόφιλου βρίσκεται στο προάστιο της Μυτιλήνης Βαρειά, σε μια κατάφυτη από ελαιώνες περιοχή. Στεγάζεται σε ένα κτίριο λιτής αρχιτεκτονικής, που κτίστηκε το 1964, με δωρεά του μεγάλου τεχνοκριτικού-εκδότη
Στρατή Ελευθεριάδη-Teriade, του ανθρώπου που «ανακάλυψε» και ανέδειξε το Θεόφιλο. Άλλωστε και οι 86 πίνακες του ζωγράφου, που εκτίθενται σήμερα στις αίθουσες του μουσείου, προέρχονται από την προσωπική συλλογή του Teriade, που ο ίδιος δώρησε στο Δήμο Μυτιλήνης.
Ο αυτοδίδακτος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ (ή Κεφαλάς, περ. 1868-1934) είναι ο κορυφαίος εκπρόσωπος της ελληνικής λαϊκής ζωγραφικής. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βαρειά, ο βιοπορισμός όμως τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την πατρική εστία σε ηλικία 18 ετών. Έζησε μια δύσκολη και στερημένη ζωή, αρχικά στη Σμύρνη, μετέπειτα στο Βόλο και κυρίως στο Πήλιο, όπου δημιούργησε και σημαντικό μέρος του έργου του, όπως είναι οι τοιχογραφίες σε σπίτια και μαγαζιά. Μετά την απελευθέρωση της Μυτιλήνης από τον τουρκικό ζυγό επιστρέφει στη γενέτειρά του και συναντά τον καταξιωμένο διεθνώς τεχνοκριτικό και εκδότη Teriade, χάρη στον οποίο η φήμη του Θεόφιλου ξεπέρασε τα σύνορα της Ελλάδας.
Στην πληθώρα των θεμάτων που εμπνέουν το Θεόφιλο ξεχωριστή θέση κατέχει η ιστορία, με τις εμβληματικές μορφές του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και των ηρώων του ’21 να πρωταγωνιστούν στα έργα του. Η τέχνη του υμνήθηκε για το πηγαίο και ανεπιτήδευτο ύφος, την αυθόρμητη και ρεαλιστική έκφραση, τα ζεστά φυσικά χρώματα (συνήθως κατασκευασμένα από τον ίδιο), κύρια συστατικά μιας
αυθεντικά λαϊκής τέχνης.
