Η Καρθαία
υπήρξε μία από τις τέσσερις αρχαίες πόλεις της
Κέας,
γνωστή κυρίως από τη μνημειακή αρχιτεκτονική, την επιμελημένη οχύρωση και τα αργυρά νομίσματα που μαρτυρούν
οικονομική και δημογραφική άνθιση. Κατά την περίοδο της ακμής της από το τέλος του 6ου αιώνα π.Χ. μέχρι το τέλος
της αρχαίας εποχής, η
Καρθαία περιλάμβανε την ακρόπολη
με τα δημόσια κτίρια και τους ναούς, την ευρύτερη περιοχή του οικισμού, θέατρο, νεκροταφείο και σύστημα μεμονωμένων
αμυντικών πύργων. Οι γραπτές πηγές και τα παντοειδή ευρήματα μας πληροφορούν για την έντονη πνευματική και
καλλιτεχνική δημιουργία της αρχαίας Καρθαίας.
Οι ανασκαφές του P. O. Broendsted το 1811-1812 στο χώρο της Καρθαίας
συνέβαλαν στην ταύτιση της αρχαίας πόλης (δεδομένου ότι ο J. P. Tournefort που
περιηγήθηκε την Κέα το 1699 αναφερόταν στην περιοχή αυτή ως ΙΟΥΛΙΔΑ). Στις αρχές
του αιώνα (1905, 1920-1) ο P. Graindor διεξήγαγε ανασκαφές στο χώρο των τειχών
των ναών και του Βαθυπόταμου. Οι ναοί της Αθηνάς, του Απόλλωνα και το θέατρο αποκαλύφθηκαν
εκ νέου το 1963-1965 με τους καθαρισμούς και τις ανασκαφές που διενήργησε η Εφορεία
Αρχαιοτήτων Κυκλάδων. Από το 1987 η αρμόδια Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών ερευνά συστηματικά το χώρο
(αποτύπωση, καθαρισμοί, ανασκαφές).
Σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα της περιοχής:
-
Ο Ναός του Πυθίου Απόλλωνα,
σε τεχνητά διαμορφωμένο
άνδηρο, στο ανατολικό όριο της Καρθαίας, διαστάσεων 31 x 16 μ., με έξι κίονες εν
παραστάσι, του τέλους του 6ου ή των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ. Δυτικά του ναού υπάρχει κόγχη λαξευμένη στο βράχο για το άγαλμα του θεού. Στο χώρο του ναού βρέθηκαν
αρχιτεκτονικά μέλη, γλυπτά και επιγραφές, ενώ στο ΝΔ άκρο του εντοπίστηκαν χριστιανικές ταφές.
-
Ο Ναός της Αθηνάς,
παρά τη ΝΑ πύλη της Καρθαίας, δωρικός, περίπτερος με 6 x 11 κίονες και διαστάσεις 11 x 23 μ., του τέλους του 6ου ή των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ. Εκτός από αρχιτεκτονικά
μέλη στο ναό βρέθηκαν θραύσματα γλυπτού διακόσμου Αμαζονομαχίας και επιγραφές στα μετακιόνια.
- Τα τείχη της Καρθαίας, διπλής όψης ή ανάλημμα, ενισχυμένο με ορθογωνικούς ή κυκλικούς πύργους, ακολουθεί τη φυσική διαμόρφωση του λόφου με μικρές οδοντώσεις. Ισχυρή
τοιχοδομία με πολυγωνικούς ή ορθογωνικούς ογκόλιθους και μικρά γεμίσματα του τέλους του 6ου αιώνα π.Χ. έως και 4ου αιώνα π.Χ. Την πορεία του τείχους διακόπτουν έξι πύλες
απ' όπου ξεκινούν αρχαίοι δρόμοι προς όλο το νησί.
-
Θέατρο του 1ου αιώνα π.Χ. στη νότια κλιτύ του λόφου της Καρθαίας.
