Αρχαιολογικός χώρος Ορχομενού

  Η αρχαιολογική έρευνα στον Ορχομενό έχει αποδώσει πλούσια στοιχεία για την κατοίκηση του χώρου. Στη Νεολιθική περίοδο χρονολογούνται κυκλικές καλύβες διαμέτρου 2 - 6 μ. ενώ από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού (2800-1900 π.Χ.) εντοπίστηκαν αψιδωτά σπίτια. Κατά την Εποχή του Χαλκού (3η - 2η χιλιετία π.Χ.) ο Ορχομενός φημίστηκε ως σπουδαίο κέντρο πολιτισμού. Το ανάκτορο και ο λαμπρός θολωτός τάφος δηλώνουν την ισχύ του στα μυκηναϊκά χρόνια. Ο Ορχομενός αναφέρεται από τον Ομηρο στον "Νηών κατάλογο" ως συμμέτοχος στην εκστρατεία κατά της Τροίας με 30 πλοία μαζί με την Ασπληδώνα. Στα ιστορικά χρόνια ο Ορχομενός ήταν γνωστός ως "η πόλη των Χαρίτων". Το ιερό τους τοποθετείται μάλλον κάτω από το ναό της Παναγίας Σκριπούς. Προς τιμήν τους γίνονταν μουσικοί κα ποιητικοί αγώνες, τα Χαριτήσια. Σημαντικό κέντρο ήταν ο Ορχομενός και στα ελληνιστικά χρόνια ελληνιστικής περιόδου (323 π.Χ. - 30 π.Χ.), οπότε οικοδομήθηκαν τα οχυρωματικά τείχη που σώζονται σήμερα.
   Το 1880-1886 ο H. Schliemann αποκάλυψε τον θολωτό τάφο του Μινύου. Το 1893 ο A. de Ridder ανέσκαψε το ναό του Ασκληπιού και ρωμαϊκούς τάφους. Το 1903-1905 βαυαρική αποστολή με επικεφαλής τους H. Bulle και A. Furtwaengler πραγματοποίησαν εκτεταμένες ανασκαφικές έρευνες με σημαντικά αποτελέσματα για την ιστορία του χώρου. Οι έρευνες συνεχίστηκαν το 1970-1973 από την Αρχαιολογική Υπηρεσία (έφορος Θ. Σπυρόπουλος) και έφεραν στο φως μεταξύ άλλων το μυκηναϊκό ανάκτορο, προϊστορικό νεκροταφείο και το αρχαίο θέατρο.
  Ο θολωτός τάφος του Μινύου αναστηλώθηκε εν μέρει, από τον αρχιτέκτονα-αρχαιολόγο Αν.Ορλάνδο. Το 1994, το Υπουργείο Πολιτισμού πραγματοποίησε αποστραγγιστικά και στερεωτικά έργα στο πλευρικό δωμάτιο. Οι εργασίες θα ολοκληρωθούν με την υλοποίηση ανάλογης μελέτης για τη θόλο.
Τα σημαντικότερα μνημεία του Ορχομενού είναι:
   Θολωτός τάφος του Μινύου (13ος αι. π.Χ.). Πρόκειται για ένα από τα λαμπρότερα δείγματα ταφικής αρχιτεκτονικής της μυκηναϊκής περιόδου και συγκρίνεται με το θολωτό τάφο του Ατρέως στις Μυκήνες. Στο πλευρικό δωμάτιο διατηρείται σε άριστη κατάσταση η ανάγλυφη οροφή με σπείρες και φυτικά θέματα. Στο κέντρο της θόλου υπάρχει ορθογώνιο ταφικό μνημείο της ελληνιστικής περιόδου (323 π.Χ. - 30 π.Χ.).
   Θέατρο που οικοδομήθηκε προς το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. Διατηρείται το κοίλο με τα εδώλια για τους θεατές, η ορχήστρα και μέρος της σκηνής. Χρησιμοποιήθηκε μέχρι τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια (4ος αιώνας μ.Χ.).
   Μυκηναϊκό ανάκτορο ανατολικά του θολωτού τάφου. Εχει εν μέρει μόνο αποκαλυφθεί και αποτελείται από τρεις πτέρυγες. Ηταν διακοσμημένο με πλούσιες τοιχογραφίες. Το ανάκτορο καταστράφηκε περί το 1200 π.Χ.
   Τα οχυρωματικά τείχη της ακροπόλεως του Ορχομενού που οικοδομήθηκαν στο β΄μισό του 4ου αιώνα π.Χ. και επιστέφουν το ανατολικό άκρο του Ακοντίου όρους.