Tο
σπήλαιο του Ψυχρού
αποτελεί πολύ σημαντικό λατρευτικό χώρο της μινωικής Κρήτης. Άλλωστε η χρήση των σπηλαίων ως κέντρων λατρείας ήταν από
τα βασικά χαρακτηριστικά των θρησκευτικών αντιλήψεων των αρχαίων Κρητών. Η λατρεία αρχίζει μάλλον από την Πρωτομινωική
περίοδο (2800-2300 π.Χ.) - αν και υπάρχουν στον προθάλαμο ίχνη παλαιότερης ανθρώπινης παρουσίας σ΄αυτό το σημείο, τα κυριότερα
όμως ευρήματα είναι της Μεσομινωικής περιόδου (1800 π.Χ.) και μεταγενέστερα, διότι η διάρκεια χρήσης του είναι μακραίωνη. Συνεχίζεται
αδιάκοπα ως τη Γεωμετρική (8ος αι.π.Χ.) και Ανατολίζουσα -Αρχαϊκή εποχή (7ος - 6ος αιώνας π.Χ.). Από τα ευρήματα φαίνεται ότι το
σπήλαιο είχε επισκέπτες και κατά τη Ρωμαϊκή ακόμη περίοδο. Οι πιστοί αφιέρωναν πολλά αναθήματα, όπως ειδώλια πιστών, θεών,
ζώων, διπλούς πελέκεις, όπλα κλπ. Οι ανασκαφείς και αρκετοί μελετητές ταυτίζουν το σπήλαιο Ψυχρού με το γνωστό Δικταίον Αντρον,
όπου, σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς, γεννήθηκε και ανατράφηκε ο Δίας με τη βοήθεια της Αμάλθειας και των Κουρητών
και το οποίο συνδέθηκε με ιστορίες όπως του μάντη Επιμενίδη που "κοιμήθηκε" εδώ ή με την ένωση Δία - Ευρώπης.
Στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα κάτοικοι της περιοχής βρήκαν στο σπήλαιο αρχαιολογικά ευρήματα. Αυτά
παρακίνησαν τον αρχαιολόγο Ιωσήφ Χατζηδάκη να το επισκεφτεί μαζί με τον Ιταλό F. Halbherr το 1886 και να διεξάγουν πρόχειρη
ανασκαφική έρευνα. Ανάλογες έρευνες έκαναν ο A. Evans το 1897, ο J. Demargne και το 1899 ο G. Hogarth. Συστηματικές έρευνες
δεν έχουν γίνει μέχρι σήμερα. Το σύνολο σχεδόν των ευρημάτων που προέκυψαν από λαθρανασκαφές και επίσημες ανασκαφές
δημοσίευσε ο J. Boardman το 1961.
Σε υψόμετρο 1.025 μ., ένα
ανηφορικό μονοπάτι
οδηγεί σε ένα πλάτωμα, μπροστά στη στενή
είσοδο του σπηλαίου.
Δεξιά υπάρχει ένας προθάλαμος (42Χ19 μ.), στον οποίο υπήρχε βωμός ορθογώνιος ύψους 1μ., κτισμένος, με αργολιθοδομή. Σ΄αυτό
το χώρο αποκαλύφθηκαν επίσης νεολιθικά όστρακα, πρωτομινωικές ταφές (2800-2200 π.Χ.) και αναθήματα της μεσομινωικής εποχής
(2200-1550 π.Χ). Στο βορειότερο τμήμα του προθαλάμου αναπτύσσεται χαμηλός θάλαμος. Σ΄ αυτόν βρέθηκε ένας ακανόνιστος περίβολος
με δάπεδο λιθόστρωτο σε ορισμένα μέρη, που σχημάτιζε ένα είδος τεμένους.
Η
μεγάλη αίθουσα (84Χ38μ.) είναι κατωφερής και στο βάθος αριστερά διανοίγεται μικρός θάλαμος, μία
εσοχή του οποίου επιδεικνύεται ως το "λίκνον" του Δία. Δεξιά αναπτύσσεται μεγαλύτερος θάλαμος (25Χ12μ.) που χωρίζεται σε δύο
τμήματα, στο ένα από τα οποία υπάρχει μικρή λίμνη, ενώ στο άλλο υπάρχει ένας ιδιαίτερα εντυπωσιακός σταλακτίτης,
"ο μανδύας του Διός". Στη μεγάλη αίθουσα
είχαν αποτεθεί πάρα πολλά αναθήματα, κυρίως χάλκινα ειδώλια και ελάσματα, εγχειρίδια, αιχμές βελών και διπλοί πελέκεις.
