ΕΞΑΜΠΕΛΑ, Οικισμός, ΣΙΦΝΟΣ

  Το τοπωνύμιο Εξάμπελα απαντάται με τις ακόλουθες παραλλαγές: Αξάμπελα, Ξάμπελα και Ξάμπελο και σημαίνει ξερά και χερσωμένα αμπέλια, τα αμπέλια που έχουν εγκαταλειφτεί και έχουν μετατραπεί πια σε χωράφια.
  Ειρωνικά και με παρετυμολογικό σχηματισμό λέγονται καμιά φορά και Ξάνεμα, δηλώνοντας έτσι με τη σκωπτική τους διάθεση πόσο εκτεθειμένο στην ορμή των ανέμων είναι το χωριό, γεγονός που αποδεικνύεται από τις σειρές των παλιών ανεμόμυλων. Με τα Εξάμπελα που βρίσκονται Ν.Α. της Απολλωνίας τελειώνει η αλυσίδα των κεντρικών οικισμών της Σίφνου.
  Στην είσοδο του οικισμού είναι οι Αράδες, δηλαδή οι σειρές από δέκα περίπου, άλλους ερειπωμένους και άλλους καλοσυντηρημένους ανεμόμυλους. Είναι το χωριό του ποιητή και ακαδημαϊκού Αριστομένη Προβελέγγιου (1850-1936), του Νικόλαου Τσελεμεντέ (1878-1958), του μεγάλου δασκάλου της μαγειρικής και ζαχαροπλαστικής, του καθηγητή και διευθυντή του Αρσάκειου Γεωργίου Βιώνη (1822-1898), του αγιουγράφου Ιωάννη Μαρούλη (1792-1816) και του γιου του, ζωγράφου Νικολάου Μαρούλη, της οικογένειας των βιομηχάνων Καρέλλα κ.α.
  Αξιοπρόσεχτες είναι οι εκκλησίες η παλιά του "Γέρου" Aη Νικόλα, όπου υπάρχει και ο τάφος του Προβελέγγιου, σε αντίθεση με τη νεότερη ενοριακή εκκλησία του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Αθανασίου και της Παναγίας. Στη ΝΑ. άκρη του χωριού πλησιόχωρα της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου σώζονται τα ερείπια αρχαίου πύργου.
  Έξω από το χωριό στο δρόμο προς το Φάρο και τον Πλατύ Γιαλό βρίσκεται το μοναστήρι της Παναγίας της Βρυσιανής (1642).
  Εδώ στο κοιμητήριο της μονής των Εξαμπέλων, στο "Παναϊδάκι", τη μικρή εκκλησία της Παναγίας σε σύγκριση με το καθολικό της μονής και με τη μεγαλύτερη άλλοτε ενοριακή εκκλησία της Παναγίας των Εξαμπέλων, είναι ο τάφος του μεγάλου δασκάλου και εθνικού αγωνιστή και υπουργού Παιδείας επί Καποδίστρια, Νικολάου Χρυσογέλου (1780-1857).

• http://www.sifnos.gr/exabela.html (2 φωτ.)