Το ιστορικό Μοναστήρι της Μεγάλης Παναγίας ή των πέντε οσπιτίων, αφιερωμένο
στην κοίμηση της Θεοτόκου αποτελεί το σέμνωμα και το καύχημα της Σαμιακής Εκκλησίας.Ιδρύθηκε
το έτος 1586 από τους μοναχούς Νείλο και Διονύσιο, οι οπολιοι πριν είχαν μονάσει
στο μικρασιατικό όρος "Λάτρος" κοντά στην αρχαία
Μίλητο.
Το κτιριακό συγκρότημα της Μονής ως προς την διάρθρωσή του ακολουθεί
πιστά τον τύπο του παραδοσιακού τετράπλευρου Ορθόδοξου Μοναστηρίου.
Στο κέντρο της αυλής υψώνεται ο Ναός της Μονής, ο σπουδαιότερος και
ο κατανυκτικότερος όλων των ναών της Σάμου. Είναι βυζαντινού ρυθμού με τρούλο
και αποτελεί ακριβή αποτίμηση του σταυροειδούς εγγεγραμμένου σύνθετου τετρακιόνιου
αθωνίτικου ναού με νάρθηκα, εξωνάρθηκα και παρεκκλήσιο. Ολόκληρος ο ναός, ονάρθηκας
και το ενσωματωμένο κτητορικό παρεκκλήσιο των Αγίων Αποστόλων έχουν τοιχογραφηθεί
το έτος 1596, όπως μαρτυρεί η σχετική επιγραφή, από άγνωστο αγιογράφο, ο οποίος
θα πρέπει να είχε γνωρίσει την μεταβυζαντινή αγιογραφική παράδοση του
Αγίου
Όρους.
Οι μορφές των μεγάλων Διδασκάλων του μοναχισμού παριστάνονται ασκητικές,
ιερατικές και προπαντός στοχαστικές. Οι Aγιοι αυτοί εβίωσαν μέσα στην έρημο την
ευαγγελική απλότητα και μελέτησαν σε βάθος την ανθρώπινη συμπεριφορά. Τα συμπεράσματά
τους αποκρυσταλλώθηκαν στις θαυμαστές ιστορίες των Γερόντων, για τις οποίες η
σύγχρονη ψυχολογία και ψυχιατρική δείχνουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η βυζαντινή εικονογραφία
αποτελεί μάθημα υψηλής θεολογίας και σάρκωση του εκκλησιαστικού φρονήματος της
Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης.
Το ξυλόγλυπτο και επιχρυσωμένο τέμπλο, ο δεσποτικός θρόνος, ο άμβωνας
και τα αναλόγια των Ψαλτών αποτελούν έξοχα δείγματα της διακοσμητικής ξυλογλυπτικής
του ΙΗ' αιώνα.
Η φιλοξενία και η γεναιοδωρία των Μοναχών της Μεγάλης Παναγίας υπήρξε
παροιμιώδης.Τον απόηχο των κατανυκτικών Ακολουθιών της Μονής διέσωσε ο ιστοριοδίφης
Εμμανουήλ Κρητικίδης, επισημαίνοντας την επικρατούσα εκκλησιαστική τάξη, την ιεροπρέπεια
και την άρτια μουσική κατάρτιση των Μοναχών. "Η λειτουργία τελουμένη εν ησυχία
μετά ψαλμωδίας ηδυφώνων και ειδημόνων της εκκλησιαστικής μουσικής Καλογήρων αποσπά
τον νουν από των επιγείων και μετάρσιον αυτον φέρει εις κόσμον ελπίδος, πίστεως
και ζωής".
Το μοναστήρι της Μεγάλης Παναγίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την
ιστορία, την παράδοσ και τους μακροχρόνιους απελευθερωτικούς αγώνες του Σαμιακού
λαού.
Όλα ανεξαρτήτως τα Μοναστήρια της Σάμου υπήρξαν τα κρησφύγετα των
καταδιωκομένων Ελλήνων κατά τις περιόδους της δουλείας και της ξενικής κατοχής,
αλλά και τα ορμητήρια των γενναίων αγωνιστών της Επαναστάσεως του 1821 και των
μετέπειτα απελευθερωτικών κινημάτων.
Κατά τους ζοφερούς αγώνες του τρόμου και της απελπισίας στα Μοναστήρια
κυρίως διατηρήθηκε αλώβητη η Χριστιανική Πίστη και διαφυλάχτηκε η καθαρότητα της
Ελληνικής γλώσσας. Οι μοναχοί κράτησαν ζωντανή την ελπίδα της Εθνικής αποκαταστάσεως,
καλλιέργησαν τα Γράμματα και τις Τέχνες και συντήρησαν αναλλοίωτες τις αρχαίες
συνήθειες και τις ευγενικές αρετές του Γένους μας, αυτές που διέσωσαν τον Ελληνισμό
από την έκπτωση και την εκβαρβάρωση.
Ο Μοναχισμός αποτελεί την σύνοψη του Ευαγγελίου. Εκφράζει με πληρότητα
την Χριστιανική Πίστη και και ακτινοβολεί τον πλούτο, την ευγένεια, το κάλλος
και την αλήθεια των βιωμάτων της λειτουργικής ζωής της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
