Μονή Ζωοδόχου Πηγής

  Η Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής ή Αηλιώτισσας δεσπόζει στο ανατολικότερο τμήμα της Σάμου επάνω στο βουνό Ραμπαηδόνι και το ακρωτήριο Πράσσο σε ύψος 400 μ., εποπτεύει τον επταστάδιο πορθμό και αντικρίζει την Μυκάλη, την Έφεσο και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Ιδρύθηκε το 1756 στην πευκόφυτη τοποθεσία, όπου άλλοτε βρισκόταν ένα παρεκκλήσιο της Ζωοδόχου Πηγής, το όποιο παραχωρήθηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Σάμου Καλλίνικο στον πρώτο κτήτορα Ιερομόναχο Δωρόθεο και ακολουθεί πιστά τον μοναστηριακό τύπο των μεγάλων τετράπλευρων συγκροτημάτων με διώροφες πτέρυγες. Το 1782 οικοδομήθηκε το Καθολικό στον τύπο του εγγεγραμμένου σταυροειδούς συνθέτου τετρακιονίου τρικόγχου αθωνιτικού ναού, με ευρύχωρο τρουλλαίο νάρθηκα, χτισμένο στον τύπο του δικιονίου απλού ναού. Κατά την παράδοσιν οι τέσσερις κίονες του κυρίως Ναού, επί των οποίων στηρίζεται ο τρούλος, μεταφέρθηκαν από αρχαίο ναό της Μιλήτου. Ξεχωριστό είναι το πολύκογχο σχήμα της Πρόθεσης και του Διακονικού. Διασώζονται ελάχιστες τοιχογραφίες μόνο στο Νάρθηκα και στο ιερό Βήμα, οι οποίες μαρτυρούν ότι παλαιότερα το Καθολικό ιστορείτο εικονογραφικώς. Μέσα στο Καθολικό κυριαρχεί το πλουσίως διακοσμημένο και επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο το οποίο χρονολογείται από το 1802, έργο του Γεωργίου Τάνταλο. Οι δεσποτικές εικόνες που ευρίσκονται επ' αυτού είναι παλαιότερες, θαυμάσιας τέχνης επίσης είναι τόσο ο ξυλόγλυπτος δεσποτικός θρόνος, ο οποίος είναι στραμμένος προς ανατολάς, όσο και τα δύο προσκυνητάρια, τα οποία φέρουν το ένα την εφέστιο εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής, επενδεδυμένη με αργυρή διακόσμηση του 1793 και το άλλο την Μεγάλη Δέηση του 1819.
  Σημαντική θεωρείται η αρκετά επιμελημένη μαρμάρινη πλακόστρωση των δαπέδων. Οι θύρες του Ναού είναι κατασκευασμένες από μικρά ξύλινα τεμάχια συμβολίζοντας τις 365 ήμερες του έτους. «Υπεράνω της εξωτερικής πύλης της Ί. Μονής υπάρχει μαρμάρινη πλάκα παριστάνουσα ναό με πολλούς οβελίσκους του 1833. Η Ιερά Μονή, ή οποία πανηγυρίζει την Παρασκευή της Διακαινησίμου, μετετράπη από ανδρώα σε γυναικεία βάσει του υπ' αριθμ. 2/4-1-2002 Προεδρικού Διατάγματος και εγκαταβιοί πλέον σε αυτήν με την ευλογία του Σεβ. Μητροπολίτου κ.κ. Ευσεβίου τετραμελής γυναικεία αδελφότης, με κύριο διακόνημα την αγιογραφία.