Ο ναός του Αγίου Μηνά βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα της παλιάς πόλης
της Θεσσαλονίκης, κοντά στη θάλασσα και το λιμάνι, μέσα στον εμπορικό τομέα. Οι
μαρτυρίες που υπάρχουν πείθουν πως στο χώρο του σημερινού μεταγενέστερου ναού
προϋπήρχε τον 8ο αιώνα, άλλος επιβλητικός ναός, που καταστράφηκε τελείως από τις
αλεπάλληλες πυρκαγιές που έπληξαν κατά καιρούς την περιοχή αυτή του εμπορικού
τομέα της πόλης. Ο αρχαίος αυτός ναός που υπήρξε καθολικό μοναστηριού μνημονεύεται
από ανώνυμο απογραφέα της Θεσσαλονίκης του 15ου αιώνα.
Περιηγητές και ιστοριογράφοι αναφέρουν 5 τουλάχιστον πυρκαγιές που
κατάστρεψαν το ναό του Αγίου Μηνά. Το 1770 καταστράφηκε ο ναός σχεδόν ολοκληρωτικά.
Το ίδιο και το 1818, το 1839 και το 1890, όταν μεγάλη πυρκαγιά κατέστρεψε το κέντρο
της Θεσσαλονίκης. Τόσο συχνές ήταν μάλιστα οι καταστροφές αυτού του μοναστηριού,
ώστε οι Τούρκοι ονόμασαν την περιοχή του Αγίου Μηνά "Γιανήκ μοναστήρ μαχαλέ"
(=γειτονιά του καμένου μοναστηριού).
Από πληροφορίες που υπάρχουν, ο ναός του Αγίου Μηνά μέχρι τις αρχές
του 19ου αιώνα είχε σχήμα "Τ" και περιβαλλόταν, κατά τις τρεις πλευρές
του από εξωτερική στοά (πρόδρομο) με κιονοστοιχία. Ακόμη, είχε επιβλητικό τρούλο
που ήταν ορατός και από τη θάλασσα.
Είναι διαπιστωμένο πως ο ναός αυτός επισκευάσθηκε ριζικά το 1806 από
το Θεσσαλονικέα μεγαλέμπορα Ιωάννη Καυταντζόγλου, που την ίδια περίπου περίοδο
έδειξε ανάλογο ενδιαφέρον για την επισκευή του καθολικού της Μονής Βλατάδων. Η
μεγάλη πυρκαγιά του 1890 κατέστρεωε τελείως το ναό του Αγίου Μηνά για να ανοικοδομηθεί
λίγο αργότερα πάνω σε τελείως διαφορετικό σχέδιο. Από τον παλιό αρχαίο ναό σώζονται
δύο κίονες και μερικά κομμάτια από τον παλιό μαρμάρινο γλυπτικό διάκοσμο, που
όμως εντοιχίστηκαν στο νέο κτίριο. Πάνω από τη δυτική είσοδο του ναού υπάρχει
μαρμάρινη επιγραφή (εξωτερικά), που αναφέρει μικρό ιστορικό για την ανέγερση του
ναού μετά την πυρκαγιά του 1839.
Ο ναός, παρά το ότι είναι μεταγενέστερο κτίσμα, εμφανίζει αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον
(δυτική στοά, καμπαναριό). Περισσότερο όμως έχει σημασία -για τη φυσιογνωμία της
πόλης, που χάνεται- ολόκληρο το οικοδομικό τετράγωνο μέσα στο οποίο εμπίπτει και
ο ναός, ως το τελευταίο τμήμα του παλιού πολεοδομικού ιστού της Θεσσαλονίκης.
Στο ναό του Αγίου Μηνά, όταν απελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη το 1912,
έγινε η πρώτη λαμπρή δοξολογία για να τιμηθεί το γεγονός.
Οι πληροφορίες περιλαμβάνονται στο βιβλίο του Απόστολου Παπαγιαννόπουλου
με τίτλο: ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ.
