Πληροφορίες τοπωνυμίου

Ναός Επικουρίου Απόλλωνα

ΒΑΣΣΑΙ (Αρχαίο ιερό) ΗΛΕΙΑ

Ναός Επικουρίου Απόλλωνα  

 Ο ναός βρίσκεται σε απόσταση 14 χλμ. νότια της Ανδρίτσαινας, σε υψόμετρο 1.130 μ., επάνω στο όρος Κωτίλιο. Στην τοποθεσία αυτή, που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Βάσσες (μικρές κοιλάδες), οι κάτοικοι της γειτονικής Φιγάλειας είχαν ιδρύσει, από τον 7ο αι.π.Χ., ιερό του Απόλλωνος Βασσίτα, τον οποίο και λάτρευαν με την προσωνυμία του Επικουρίου - συμπαραστάτη στον πόλεμο ή στην αρρώστια. Ο ναός του Απόλλωνος στο ιερό των Βασσών αποτελεί ένα από τα καλύτερα σωζόμενα μνημεία της κλασικής αρχαιότητας. Συγκεκριμένα, είναι ο καλύτερα διατηρημένος ναός μετά το ναό του Ηφαίστου στην Αθήνα. Χτίστηκε το 420-400 π.Χ. στη θέση ενός παλαιότερου, αρχαϊκού ναού. Ο περιηγητής Παυσανίας, που επισκέφτηκε και θαύμασε το μνημείο στα μέσα περίπου του 2ου αι. μ.Χ., αναφέρει ως αρχιτέκτονά του τον Ικτίνο.
   Η θέση που κατέχει ο ναός στην ιστορία της ελληνικής αρχιτεκτονικής είναι ξεχωριστή, καθώς συνδυάζει με ιδιοφυή τρόπο τα αρχαϊστικά στοιχεία, που υπαγόρευε η τοπική θρησκευτική παράδοση, με τις τολμηρές ανανεωτικές ιδέες του δημιουργού του. Είναι δωρικός παρίπτερος, με προσανατολισμό Β.-Ν. και διαστάσεις 14,48x38,24μ. στο επίπεδο του στυλοβάτη. Η υπερβολικά στενόμακρη κάτοψη της περίστασης, ο αριθμός των κιόνων (6x15 αντί του κανονικού για την εποχή 6x13) και η διάταξή τους (μεγαλύτερα μετακιόνια διαστήματα στις στενές πλευρές) είναι αρχαϊκά χαρακτηριστικά και παραπέμπουν σε συγκεκριμένο πρότυπο: το μεγάλο ναό του Απόλλωνος στους Δελφούς. Συνυπάρχουν όμως αρμονικά με προοδευτικά γνωρίσματα της ώριμης κλασικής αθηναϊκής αρχιτεκτονικής, όπως είναι η λεπτότητα των κιόνων, το χαμηλό ύψος της κρηπίδας και του θριγκού και η ευρυχωρία του προδόμου και του οπισθοδόμου.
   Η μεγάλη πρωτοτυπία του μνημείου έγκειται στη διαμόρφωση του εσωτερικού του. Στο σηκό υπάρχει η ιδέα της κιονοστοιχίας κατά τις τρεις πλευρές, όπως στον Παρθενώνα και το ναό του Ηφαίστου (Θησείο) στην Αθήνα, όμως οι κίονες στις μακρές πλευρές δεν είναι ελεύθεροι. Εκφύονται από τους τοίχους ως λεπτά εγκάρσια χωρίσματα (ανάλογα με εκείνα του αρχαϊκού ναού της Ηρας στη Ολυμπία), που απολήγουν σε ιωνικούς ημικίονες με ιδιότυπα κοινόκρανα και βάσεις. Στη στενή πλευρά του σηκού, απέναντι από την είσοδο, ο ελεύθερος κίονας (ίσως και οι δύο τελευταίοι, στην ίδια γραμμή με αυτόν, ημικίονες) έφερε το πρώτο στην ιστορία της αρχιτεκτονικής κορινθιακό κιονόκρανο. Η κιονοστοιχία στήριζε ιωνικό θριγκό με ανάγλυφη ζωφόρο, που περιέτρεχε εσωτερικά και τις τέσσερις πλευρές του σηκού. Είχε μήκος 31 μ. και οι 23 πλάκες της, με σκηνές αμαζονομαχίας και κενταυρομαχίας, βρίσκονται από το 1814 στο Βρετανικό Μουσείο. Πίσω από τον ελεύθερο κορινθιακό κίονα, στη θέση του κλειστού αδύτου άλλων ναών, δαιμορφώνεται ένας κλειστός χώρος, που επικοινωνεί μεν ελεύθερα με το σηκό, "βλέπει" όμως για θρησκευτικούς λόγους προς ανατολάς, με μια πόρτα που ανοίγεται προς το ανατολικό πτερό. Όλα αυτά τα στοιχεία συνέτειναν στην ανάδειξη του εσωτερικού χώρου και αποτέλεσαν καινοτομίες που έμελλε να επηρεάσουν αποφασιστικά την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής στους επόμενους αιώνες.
   Ο ναός είναι χτισμένος από τοπικό ασβεστόλιθο. Μαρμάρινα ήταν τα κιονόκρανα του σηκού, ορισμένα μέρη της οροφής και της στέγης και ο γλυπτός διάκοσμος. Η ερείπωση άρχισε από τα ρωμαϊκά χρόνια, πρώτα από τους ανθρώπους και ύστερα από τους σεισμούς. Σήμερα, ο ναός διατηρείται στη μορφή που έλαβε με τις εργασίες αναστήλωσής του από την Αρχαιολογική Εταιρεία, στις αρχές του αιώνα.
   Από το 1965, και συστηματικά από το 1982, το Υπουργείο Πολιτισμού έχει αναλάβει το δύσκολο έργο της συντήρησης και προστασίας του μνημείου. Το στέγαστρο, που προστατεύει το ευαίσθητο οικοδομικό υλικό από τις ακραίες καιρικές συνθήκες της περιοχής, το αντισεισμικό ικρίωμα και οι άλλες εγκαταστάσεις είναι προσωρινά, για όσο διάστημα απαιτήσουν οι σωστικές εργασίες.

Κείμενα: Θ. Καράγιωργα-Σταθακοπούλου
Παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2002 από το ενημερωτικό φυλλάδιο του αρχαιολογικού χώρου

ΦΙΓΑΛΕΙΑ (Αρχαία πόλη) ΗΛΕΙΑ
  Η Αρχαία Φιγάλεια υπήρξε μια ακμαία και σημαντική πόλη της αρχαίας Αρκαδίας. Βρίσκεται κοντά στα σημερινά χωριά της Ηλείας Φιγαλεία και Περιβόλια, στην όμορφη κοιλάδα του ποταμού Νέδα. Η Νέδα (ο μοναδικός θυληκός ποταμός) πήρε το όνομά της από την νύμφη Νέδα, θεότητα των νερών. Η πόλη ήταν κτισμένη σε ύψωμα, με πολλά τείχη γύρω από γκρεμούς και ισχυρό οχειρωτικό περίβολο και εκοσμείτο από ωραία αγάλματα. Στην πόλη υπήρχε το ιερό της Αρτέμιδος "σώτειρας" με λίθινο άγαλμα της θεάς και γυμναστήριο με ωραιότατα αγάλματα του Ερμή και του ολυμπιονίκη του παγκρατίου Αρραχίωνα. Οι Φιγαλείς είχαν δύο ιερά βουνά. Το Κωτίλιον όρος, όπου έκτισαν τον ναό του Επικούρειου Απόλλωνα και το Ελάιον όρος (νότια από το χωριό Στόμιο της Ηλείας), στη νότια πλευρά του οποίου υπήρχε μια σπηλιά, πάνω από το βαθύ φαράγγι, όπου λατρευόταν η Μέλαινα Δήμητρα.
   Οι Φιγαλείς έρεπαν στο γλέντι και στην καλοζωία και ήταν λάτρεις του κρασιού και των ταξιδιών. Είχαν μάλιστα φτιάξει ναό αφιερωμένο στο Διόνυσο τον ακρατοφόρο, το άγαλμα του οποίου έλαμπε κόκκινο μέσα στα αμπέλια, βαμμένο με κινναβάρι (θειούχο υδράργυρο). Στα ρωμαϊκά χρόνια οι Φιγαλείς έκοψαν νομίσματα που εμφάνιζαν τη Νέδα με τη μορφή θεού που κρατάει στα χέρια του υδρία απ' όπου χύνεται νερό.
   Η πόλη ιδρύθηκε από τον Φίγαλο, γιό του Λυκάωνα, ιδρυτή της Λυκόσουρας. Το 659 π.Χ. η πόλη κυριεύτηκε από τους Σπαρτιάτες, με τους οποίους είχε μακροχόνια διαμάχη. Oι Φιγαλείς χάνοντας την ελευθερία τους εγκατέλειψαν την πατρίδα τους. Μετά από λίγα χρόνια ζήτησαν χρησμό από την Πυθία για το αν θα ανακτήσουν την πατρίδα και την ελευθερία τους πολεμώντας τους Σπαρτιάτες. Εκείνη τους απάντησε ότι δεν βλέπει κάτι τέτοιο, εκτός εάν προσφερθούν εκατό Ορεσθάσιοι εθελοντές να πολεμήσουν, οι οποίοι όμως θα πεθάνουν όλοι. Οι Ορεσθάσιοι, το θεώρησαν αυτονόητο να προσφερθούν και να πεθάνουν όλοι, όπως προέβλεπε ο χρησμός, για να δώσουν την ελευθερία στους Φιγαλείς. Και έτσι έγινε και αργότερα οι Φιγαλείς ανακατέλαβαν την πόλη τους. (Παυσ. Αρκαδικά 39, 2-4). Οι Φιγαλείς για να θυμούνται την υπέρτατη προσφορά των εκατό Ορεσθασίων ανήγειραν στήλη που έγραφε: «Πολυάνδριον Ορεσθασίων μη θαύμαζε, ξείνε. Αρκάδες εσμέν. Αυτόκλητοι γαρ θάνατον ελόντες, Φιγαλεύσιν ελευθερίην έδομεν», δηλαδή: «Το πολυάνδριο των Ορεσθασίων μη θαυμάζεις ξένε. Αρκάδες είμαστε. Αφού μόνοι μας το θάνατο διαλέξαμε, στους Φιγαλείς δωρίσαμε τη λευτεριά» Τα σχόλια και η μεταφορά στη σημερινή πραγματικότητα επαφίενται στον αναγνώστη. . .
   Σήμερα στο χώρο της αρχαίας Φιγαλείας σώζονται ερείπια του αρχαίου ναού της Αρτέμιδος με έναν εντυπωσιακό βωμό. Στη γύρω περιοχή διακρίνονται εύκολα τα τείχη του οχυρωματικού περιβόλου πάνω από τις απότομες πλαγιές και τους λόφους που κάποτε ήταν γεμάτα με τα αμπέλια των Φιγαλείων. Στον αρχαιολογικό χώρο οι ανασκαφές βρίσκονται σε εξέλιξη.

Το κείμενο παρατίθεται τον Μάρτιο 2003 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του ARCADIA website, του Πανεπιστημίου Πατρών

Ιστοσελίδα του Arcadia website
• http://arcadia.ceid.upatras.gr/arkadia/archsites/x... (1 φωτ.)