Πληροφορίες τοπωνυμίου

Χειροτεχνία

  Τα απομεινάρια του μινωικού πολιτισμού, ό,τι δηλαδή κατάφερε να φέρει στο φως και να περισώσει η αρχαιολογική σκαπάνη, αποτελούν τον πολυτιμότερο μάρτυρα της δεξιότητας στην κατασκευή χειροποίητων δημιουργημάτων που από τα προϊστορικά ήδη χρόνια κατάφεραν να αναπτύξουν οι κρητικοί. Ακολουθώντας τα ίχνη των προγόνων τους τόσο ως προς τις τεχνικές όσο και ως προς τις αισθητικές παραδόσεις οι σημερινοί άνθρωποι της Κρήτης και κυρίως των χωριών διοχετεύουν τη δημιουργικότητα και την καλλιτεχνική τους ευαισθησία δημιουργώντας καταπληκτικής ποιότητος αντικείμενα λαϊκής τέχνης. Στο Ρέθυμνο παραμένουν ζωντανές και εξασκούνται με συνέπεια ποικίλες μορφές της λαϊκής τέχνης όπως η αγγειοπλαστική, η καλαθοπλεκτική, η ξυλογλυπτική, η λιθοξοϊα και φυσικά η υφαντική. Μάλιστα ορισμένες από αυτές τις εξασκούν κατά παράδοση ολόκληρα χωριά που σε ένα βαθμό στηρίζουν εκεί και την οικονομία τους.
  Έτσι, στο χωριό Μαργαρίτες Μυλοποτάμου η αγγειοπλαστική αποτελεί τη βασική απασχόληση πολλών από τους κατοίκους που εκτός από παραδοσιακά διακοσμητικά αντικείμενα παράγουν και χρηστικά. Επίσης το Χωριό Αλφά έχει παράδοση στη λιθοξοϊα λόγω της καταπληκτικής υπόλευκης, σχετικά μαλακής πέτρας που εξορύσσεται από την περιοχή και η οποία από το μακρινό παρελθόν βρίσκει θαυμάσια εφαρμογή σε δομικές αλλά κυρίως διακοσμητικές λύσεις της αρχιτεκτονικής. Στα ορεινά χωριά του Μυλοποτάμου, τα Ανώγεια, τα Ζωνιανά και τα Λιβάδια αλλά και σ΄ ολόκληρο το νομό ανθίζει η εξάσκηση της παραδοσιακής υφαντικής, της κεντητικής και της πλεκτικής που αποτελούν τη βασική απασχόληση των γυναικών κατά τον ελεύθερο χρόνο τους.
  Η τεχνικές μεταδίδονται από μάνα σε κόρη κατά την προετοιμασία της προίκας, του συνόλου δηλαδή του ρουχισμού που η νύφη παίρνει μαζί της φεύγοντας από το πατρικό της σπίτι. Στην υφαντική χρησιμοποιούνται παραδοσιακά υλικά όπως μαλλί, βαμβάκι, λινάρι και μετάξι τα οποία επεξεργάζονται οι ίδιες οι γυναίκες, τα μετατρέπουν σε νήμα και τα υφαίνουν στον αργαλειό. Ακόμα και σήμερα σε πολλές περιπτώσεις για το χρωματισμό τους χρησιμοποιούν φυσικές βαφές που προέρχονται από φυτά και αγριολούλουδα της κρητικής φύσης.

Ιστοσελίδα Νομαρχιακής Επιτροπής Τουρισμού Ρεθύμνης
• http://www.rethymnon.gr/folk/folk_gr05.htm (4 φωτ.)

Το βάψιμο του υφάσματος

  Τις παλαιότερες πληροφορίες για τη διαδικασία βαφής των κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων με φυτικά χρώματα παρέχουν οι φιλολογικές πηγές. Ιδιαίτερα αναλυτικός είναι ο Πλίνιος που περιγράφει λεπτομερειακά τη διαδικασία βαφής με φυτά. Επίσης Αιγυπτιακοί πάπυροι του 3ου και 4ου αι. μ.Χ. περιέχουν οδηγίες και αναφέρονται στα τρία στάδια βαφής των μαλλιών, που δε διαφέρουν από εκείνα που εφαρμόζονται ακόμα και σήμερα στην παραδοσιακή βαφική υφασμάτων και περιλαμβάνουν: Καθαρισμό του υλικού, βούτηγμα σε στυπτικά διαλύματα, για να στερεωθεί στη συνέχεια η κυρίως βαφή.
  Τα χρώματα εκτός από φυτικά μπορεί να είναι και ζωικά. Οι κυριότερες βασικές ύλες είναι: η πορφύρα που έβγαινε από κοχύλια και έδινε κόκκινο και ιώδες χρώμα. Ο τρόπος βαφής με την πορφύρα ανάγεται στα μινωικά χρόνια. Κόκκινο χρώμα δίνει και το πρινοκούκκι ή κερμέζ ή κιρμίζο, ένα είδος εντόμου που ζει στα φύλλα του πρίνου, της βαλανιδιάς και του κέδρου καθώς και ο φύκος, το θαλασσινό φύκι, που βρίσκεται άφθονο στις παραλίες, καθώς και το ριζάρι ή ερυθρόδανον (rubia tinctoria).
  Τα φύλλα του πλατάνου, τα φύλλα της καρυδιάς και ο πράσινος φλοιός των καρυδιών δίδουν σκούρο καστανό χρώμα. Με την ακονιζά (inula viscosa) που είναι θάμνος και φυτρώνει σε ακαλλιέργητες περιοχές και με τα χλωρά φύλλα της αμυγδαλιάς ή ρογδιάς, φτιάχνουν το πράσινο χρώμα.
  Πολλά είναι τα φυτά που δίνουν το κίτρινο: ο κρόκος ή ζαφορά (crocus sativus), οι κίτρινες μαντηλίδες (chrysanthemum segetum), που φυτρώνουν στους αγρούς και ανθίζουν το φθινόπωρο, τα φλούδια του ροδιού, τα φύλλα της λυγαριάς (vitex agnus castus), τα μανουσάκια, η ξυνίδα που έχει λουλούδια από το Φεβρουάριο ως τον Απρίλιο, το χαμόμηλο, κ.ά.
  Εκτός από τα φυτικά και τα ζωικά υλικά για τις βαφές χρησιμοποιούν και άλλες ουσίες, όπως η καπνιά (αιθάλη) για μαύρο χρώμα, η σκουριά από σίδερα για καφέ και το έτοιμο λουλάκι για μπλε.
(Κείμενο: Στέλλα Καλογερακη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Ρεθύμνου.

Τα υλικά και η επεξεργασία τους

  Η προεργασία που είχαν να κάνουν οι γυναίκες της Κρήτης για να καταφέρουν να φτιάξουν τα υφαντά με τα πολύχρωμα και πολύπλοκα σχέδια ήταν μακροχρόνια και κοπιαστική. Τα υλικά που χρησιμοποιούσαν, το μαλλί, το μπαμπάκι, το λινάρι και το μετάξι απαιτούσαν ειδική επεξεργασία μέχρι τη στιγμή που θα ήταν έτοιμα για τον αργαλειό.
  Το μαλλί ήταν ίσως η βασικότερη υφαντική ύλη, μιας και οι ορεινές περιοχές της Κρήτης με τα πολυάριθμα αιγοπρόβατα διέθεταν άφθονο το υλικό αυτό. Η πολύπλοκη διαδικασία της επεξεργασίας του μαλλιού ξεκινούσε με το κούρεμα των προβάτων που γινόταν την Ανοιξη. Μετά το κούρεμα έπλεναν το μαλλί με βραστό νερό και σαπούνι και το άπλωναν να στεγνώσει. Τα βράδια του χειμώνα το έξαναν (αραίωναν) φτιάχνοντας τις τουλούπες (μάζες μαλλιού) κι έπειτα το χεροχτένιζαν ξεχωρίζοντας τα μακριά καλύτερης ποιότητας νήματα για το στημόνι και τα δευτερεύουσας για το υφάδι. Ακολουθούσε η μετατροπή του μαλλιού σε νήμα με το κλώσιμο που γινόταν με το αδράχτι, τη διχαλωτή ρόκα και τη φουσκόροκα. Η χρήση του αδραχτιού από τους αρχαίους χρόνους μαρτυρείται από την πληθώρα σφονδυλιών που βρίσκονται στις ανασκαφές και χρονολογούνται ήδη από τα προϊστορικά χρόνια.
  Ο σκοπός που εξυπηρετούσαν ως βάρη για το αδράχτι ήταν να ενισχύουν την περιστροφή. Ακολουθούσε το τυλιγάδιασμα, δηλαδή το τύλιγμά του σε τυλιγάδι. Αφού το περιέβρεχαν με ζεματιστό νερό, το νήμα ήταν έτοιμο για ύφανση.
  Το βαμβάκι, που το μάζευαν τα πρωινά του Αυγούστου, το φύλαγαν σε στεγνό μέρος αφού του αφαιρούσαν τους σπόρους. Ακολουθούσε το στοίβαγμα του μπαμπακιού, η μετατροπή του δηλαδή σε αραχνένιους σωρούς, το κλώσιμο με αδράχτι από τις νοικοκυρές, το τυλιγάδιασμα, το ζεμάτισμα, το στέγνωμα και το καλάμισμα.
  Από το λινάρι βγαίνει το νήμα από το οποίο κατασκευάζεται το λινό ύφασμα και ήταν γνωστό ήδη από την αρχαιότητα στην Αίγυπτο και τη Μέση Ανατολή. Αλλά και στην Ελλάδα, στα αρχαιολογικά στρώματα της πρωτοελλαδικής Λέρνας βρέθηκαν σπόροι λιναριού. Επίσης στον Ομηρο μαρτυρούνται ρούχα και πανιά ιστιοπλοΐας φτιαγμένα από λινό ύφασμα. Εξάλλου οι πρόσφατες ανασκαφές στο νεκροταφείο της αρχαίας Ελεύθερνας, στο νομό Ρεθύμνης, έφεραν στο φως χάλκινη φιάλη του 8ου αι. π.Χ, μέσα στην οποία υπήρχε κομμάτι λινού υφάσματος. Στην Κρήτη το έσπερναν Νοέμβριο και στο τέλος της Ανοιξης. Οταν τα στάχυα ήταν έτοιμα, τα ξερίζωναν, έφτιαχναν δεσμίδες , που αφού τις κοπάνιζαν για να πέσει ο σπόρος, τις πήγαιναν στη θάλασσα ή στο ποτάμι και τις πίεζαν με πέτρες για να μείνουν μέσα στο νερό για 10 έως 20 μέρες, ώστε να μαλακώσει ο κορμός. Έπειτα τις έβαζαν στον ήλιο να στεγνώσουν και κατόπιν τις κοπάνιζαν (σπάθιζαν) μέχρι να μείνουν οι ίνες που θα γίνονταν κλωστές. Δύο ήταν τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν για το σπάθισμα: η ασπρόβεργα και η ξυλογαϊδάρα.
  Το μετάξι γινόταν από μεταξοσκώληκα που τον τάιζαν με φύλλα μουριάς. Οταν τα κουκούλια ήταν έτοιμα, ξεχώριζαν εκείνα που θα κρατούσαν για σπόρο και τα υπόλοιπα τα άπλωναν στον ήλιο για να ψοφήσει το σκουλήκι. Έπειτα τα έβαζαν σε ζεστό νερό και τα χτυπούσαν για να βγουν οι ίνες τους τις οποίες έστριβαν και έδεναν πάνω στη σβίγα.
(Κείμενο: Στέλλα Καλογεράκη)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Ρεθύμνου.

Ο αργαλειός και η ύφανση

  Οι βασικοί μάρτυρες της χρήσης του αργαλειού ήδη από τα πρώιμα μινωικά χρόνια, αλλά κυρίως κατά τα Μεσομινωικά και υστερομινωικά είναι οι αγνύθες που δένονταν στην κάτω άκρη του στημονιού και με το βάρος τους το κρατούσαν τεντωμένο. Επίσης δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα μοτίβα των ενδυμασιών ειδωλίων μαρτυρούν τη χρήση αργαλειού. Στη μεγαλύτερη ακμή της έφθασε η υφαντική στα βυζαντινά και μεταβυζαντινά και συνέχισε να αναπτύσσεται μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα. Αλλά και σήμερα ο αργαλειός ή αργαστήρι όπως λέγεται στα χωριά αποτελεί τη βασικότερη οικοτεχνία που εξακολουθεί να αναπαράγει παραδοσιακά μοτίβα.
  Τον αργαλειό κατασκευάζει έμπειρος τεχνίτης χρησιμοποιώντας ξύλο κυπαρισσιού, καρυδιάς ή μουριάς. Πέρα από το σκελετό που αποτελείται από τα μεριά, τα τέσσερα πόδια που στήριζαν τα μεριά, τις τέσσερις κάθετες κορώνες (ή κολώνες), δύο για κάθε μερί που συνδέονταν μεταξύ τους με ένα ξύλο, την κορατσίνα, τα αντιά, ένα για να τυλίσσεται το στημόνι κι ένα για το έτοιμο υφαντό, οι σφύκτες για να κρατούν τεντωμένα τα νήματα και το ύφασμα και το πέταλο για την τοποθέτηση του χτενιού και το χτύπημα του υφαδιού, υπήρχαν και τα εξαρτήματα της ύφανσης: το χτένι που εξασφάλιζε την κανονική απόσταση ανάμεσα στα νήματα του στημονιού και εμπόδιζε το μπέρδεμά τους, οι μίτοι για το ανεβοκατέβασμα των νημάτων και του στημονιού, οι πατητήρες που κινούνται με τα πόδια και δημιουργούν χώρο μέσα στο στημόνι ώστε να περάσει η σαΐτα, οι σαΐτες τις οποίες κινεί η υφάντρα από τα δεξιά προς τα αριστερά και αντίστροφα διασταυρώνοντας το υφάδι με το στημόνι, οι ξύγκλες για το τέντωμα του υφαινόμενου υφάσματος, το μασουροκάλαθο μέσα στο οποίο η υφάντρα βάζει το ψαλίδι, τις σαΐτες και τις κλωστές, και τα βαρίδια που είναι πέτρινα ή σιδερένια.
  Ανάλογα με την τεχνική της ύφανσης τα κρητικά υφαντά χωρίζονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τα σκουλάτα, στην επιφάνεια των οποίων σχηματίζονται πολλές θηλιές, και τα δεξιμάτα που έχουν λεία επιφάνεια.
  Επίσης σε δύο μεγάλες κατηγορίες χωρίζονται και με βάση τη χρήση: η μία περιλαμβάνει τα υφαντά της φορεσιάς, και η άλλη τα οικιακά υφαντά, αυτά δηλαδή που χρησιμεύουν για τις ανάγκες και το στόλισμα του σπιτιού. Καθένα από τα οικιακά υφαντά έχει ξεχωριστή ονομασία, σχήμα, χρήση, υλικό κατασκευής και διακόσμηση. Ορισμένα από αυτά είναι: η πατανία που χρησιμεύει ως κλινοσκέπασμα αλλά και για το στόλισμα του σπιτιού, το κιλίμι, που είναι επίσης κλινοσκέπασμα, αλλά βαρύτερο, το κασελοσκέπασμα που καλύπτει την κασέλα, η πετσέτα. Ιδιαίτερα προσεγμένες είναι οι πετσέτες που χαρίζουν σε σημαντικά γεγονότα όπως τα βαφτίσια, ο αρραβώνας, ο γάμος: το χράμι που είναι ελαφρύ, δίφυλλο κλινοσκέπασμα, το τραπεζομάντηλο, το φασκιόνι που τυλίγουν τα νεογέννητα, ο καναπεδόγυρος που μπαίνει στο κάτω μέρος του καναπέ και καλύπτει τα πόδια του, το προσώμι το οποίο τοποθετούσαν οι γυναίκες στον ώμο τους για να ακουμπήσουν τη στάμνα, οι βούργιες, που χρησίμευαν ως τσάντες κ.ά.
(Κείμενο: Στέλλα Καλογεράκη)
Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Ρεθύμνου.

Κεντητική

  Η κεντητική, δηλαδή η διαδικασία διακόσμησης του υφάσματος με βελόνα και νήμα, περιλαμβάνει τα κεντήματα του σπιτιού, τα εκκλησιαστικά και της φορεσιάς. Οι ρίζες της τέχνης αυτής βρίσκονται στο 17ο αιώνα οπότε τα κεντήματα βασίζονται στη βυζαντινή παράδοση. Από την εποχή αυτή σώζονται κυρίως ποδόγυροι από φορεσιές, κλινοσκεπάσματα και εκκλησιαστικά κεντήματα με κοινά χαρακτηριστικά την τεχνική και τα σχέδια που αποδίδονται με πολύχρωμες μεταξωτές κλωστές. Τα ίδια σχέδια αλλά περισσότερο τυποποιημένα και άκαμπτα συνεχίζουν και κατά το 18ο και 19ο αι. Είναι η εποχή της Τουρκοκρατίας οπότε, λόγω της φτώχειας, οι γυναίκες συχνά παραχωρούν τους ποδόγυρούς τους στην εκκλησία όπου μετατρέπονται σε άμφια.
  Ομως, σε όλες τις ιστορικές φάσεις, ανεξάρτητα από τις δυσκολίες και την ανέχεια, η γυναίκα της Κρήτης, που από μικρή διδασκόταν τις τεχνικές της κεντητικής από τη μητέρα και τις γιαγιάδες της, έμαθε σεβόμενη την παράδοση, να επαναλαμβάνει τα γνωστά διακοσμητικά θέματα αλλά και να τα εμπλουτίζει με βάση τη δημιουργική της φαντασία αποδίδοντας γεγονότα της καθημερινής ζωής αλλά και ιστορικά και θρησκευτικά θέματα.
  Ανάλογα με την τεχνική της κατασκευής τους διακρίνονται στα ξομπλιαστά  που γίνονται σε μη σχεδιασμένο ύφασμα, με μέτρημα των κλωστών του, και στα γραφτά  στα οποία το μοτίβο έχει σχεδιαστεί πάνω στο ύφασμα. Επίσης διαφοροποιούνται με βάση τη βελονιά. Ετσι έχουμε: τη βυζαντινή  βελονιά, όπου το σχέδιο προβάλλεται με έντονα χρώματα πάνω στο λευκό φόντο, τη σταυροβελονιά που εφαρμόζεται συνήθως σε καμβά ή ύφασμα εταμίν, ώστε να μπορούν να μετρηθούν οι κλωστές του υφάσματος χωρίς σχέδιο, το ανεβατό  όπου όλο το σχέδιο καλύπτεται με ίσιες ή πλάγιες βελονιές, το φιλτιρέ  όπου αφαιρούνται κλωστές από κάποιο τμήμα του υφάσματος το οποίο κεντούν στη συνέχεια δημιουργώντας ένα διάτρητο διάκοσμο, το κοφτό  στο οποίο αφαιρούνται τμήματα του υφάσματος στο εσωτερικό του σχεδίου, το αζούρ  όπου αφαιρούνται κλωστές του υφάσματος και στη συνέχεια εκείνες που απέμειναν χαλαρές συμπλέκονται μεταξύ τους σχηματίζοντας διάφορα διακοσμητικά σχέδια και τέλος η ρεθεμνιώτικη  βελονιά που γεννήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν ο φόβος της εξαφάνισης της λαϊκής παραδοσιακής κεντητικής οδήγησε τη Χρυσή Αγγελιδάκη (1884- 1992) να εμπνευστεί τη βελονιά που θα εξασφάλιζε τη διαιώνιση των παραδοσιακών διακοσμητικών θεμάτων της υφαντικής. Η Ρεθεμνιώτικη βελονιά όχι μόνο επικράτησε στο Ρέθυμνο αλλά διαδόθηκε και πέρα από αυτό, στους υπόλοιπους νομούς της Κρήτης.
Εκκλησιαστικά κεντήματα
  Ιδιαίτερη κατηγορία κεντητικής αποτελούν τα εκκλησιαστικά κεντήματα, πολλά από τα οποία ακόμα και σήμερα εξακολουθούν να γίνονται από μοναχούς. Ήδη από το 17ο αι. παράγονταν στα μοναστήρια της Κρήτης άμφια εξαιρετικής μεγαλοπρέπειας φτιαγμένα από υφαντό ύφασμα και κεντημένα με χρυσό, ασήμι και μετάξι, πολλά από τα οποία φυλάσσονται σε μουσεία των μονών.(Κείμενο: Στέλλα Καλογεράκη)
Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Ρεθύμνου.

Πλεκτική

  Το βελόνι, η σαΐτα και το κοπανέλι σε συνδυασμό με λινές, βαμβακερές ή μεταξωτές κλωστές είναι τα “εργαλεία” που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ενός πλεκτού. Καθισμένη δίπλα στο τζάκι το χειμώνα ή στην αυλή το καλοκαίρι, η γυναίκα της Κρήτης αξιοποιούσε τον ελεύθερο χρόνο της πλέκοντας για την προίκα της κόρης παραδοσιακά σχέδια πλούσια σε μοτίβα και τεχνικές.
  Τα κυριότερα είδη πλεκτικής είναι τα εξής: Η δαντέλα που μπαίνει ως απόληξη στις πλευρές πλεκτών, κεντημάτων, ασπρόρουχων ή και στην ενδυμασία. Οι δεσιές που γίνονται στις πετσέτες, τα καλύμματα των κρεβατιών και στις πατανίες πλέκοντας μεταξύ τους τις κλωστές του ίδιου του υφάσματος. Οι κροσσοί που έχουν την ίδια χρήση με τις δεσιές αλλά δουλεύονται χωριστά και στη συνέχεια ενώνονται με την απόληξη του υφάσματος. Σχηματίζουν δέσμες από πολλές κλωστές τις οποίες τοποθετούν παράλληλα και τις ξαναδένουν μεταξύ τους δημιουργώντας δικτυωτά μοτίβα. Συχνά με την απόληξη των κλωστών σχηματίζουν φούντες.
  Τα δικτυωτά πλεκτά φτιάζουν οι γυναίκες χρησιμοποιώντας τη σαΐτα και στη συνέχεια κεντούν πάνω σε αυτά με τη βελόνα διάφορα σχέδια με ποικίλες βελονιές.
  Τα υφάσματα με ανοίγματα για την κατασκευή των οποίων ακολουθούνται ποικίλες τεχνικές και περιέχουν ποικίλα διακοσμητικά μοτίβα παρμένα κυρίως από το φυτικό και το ζωικό βασίλειο.
(Κείμενο: Στέλλα Καλογεράκη)
Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2004 από τουριστικό φυλλάδιο της Νομαρχιακής Επιτροπής Τουριστικής Προβολής Ρεθύμνου.