Μοναδική πηγή για την Αρναία της αρχαιότητος είναι ο Θουκυδίδης, όπου
διαβάζουμε ότι ο στρατηγός Βρασίδας, κατευθυνόμενος με το στρατό του από την Ακανθο
προς την Αμφίπολη, αναχώρησε
από την πόλη «Αρναί». «Αρνη» κατά
τη μυθολογία, ονομαζόταν η κόρη του Αιόλου και μητέρα του Βοιωτού. Σύμφωνα με
όσα αναφέρει ο Παυσανίας (ΙΧ, 40, 5), από αυτήν πήραν το όνομά τους δύο πόλεις:
στη Θεσσαλία και στη Βοιωτία.
Το Φθινόπωρο του 424 π.Χ. ο στρατηγός της Σπάρτης Βρασίδας ήταν δραστηριοποιημένος
στην σημερινή Χαλκιδική, προσπαθώντας να προσεταιρισθεί τις πόλεις της Χερσονήσου.
Λίγο «προ του Τρυγητού» πολιορκεί την Ακανθο. Με την χρήση λόγων γοητευτικών,
βοηθούσης και της βεβαίας απειλής ότι θα καταστραφούν τα σταφύλια, έπεισε τους
Aκανθίους να εγκαταλείψουν την συμμαχία των Αθηναίων και να προσχωρήσουν στο στρατόπεδο
των Σπαρτιατών. Λίγες ήμερες αργότερα προσχώρησε και η Στάγειρος,
η οποία βρισκόταν δίπλα στην σημερινή Ολυμπιάδα. H σχετική διήγηση του Θουκυδίδη
συνεχίζεται με λεπτομερείς περιγραφές άλλων πολεμικών γεγονότων τα όποια διαδραματίσθηκαν
στην περιοχή της Βοιωτίας. Δεν γνωρίζουμε
τις ενδιάμεσες κινήσεις του Βρασίδα, στον oποίο επανέρχεται ο ιστορικός γράφοντας:
"Επί ταύτην (Αμφίπολην) ουν ο Βρασίδας άρας εξ Αρνών της Χαλκιδικής
επορεύετο τω στρατώ και αφικνόμενος περί δείλην επί τον Αυλώνα και Βρομίσκον
..." (Θουκ. 4.103)
Πρόκειται για την μοναδική ιστορική αναφορά που έχουμε για την πόλη
των Αρνών. Ούτε καν την ονομαστική του ονόματος της γνωρίζουμε, ούτε το πού ακριβώς
βρισκόταν. Το μόνο που μας μένει λοιπόν είναι να προσεγγίσουμε την πόλη μας με
μία σειρά συλλογισμών: Ως προς τη θέση της, λαμβάνοντας υπόψη την πορεία του στρατηγού
Βρασίδα και τα ερείπια αρχαίων τειχών, κεραμοσκεπών τάφων και το πλήθος οστράκων
που βρέθηκαν στα βόρεια του λόφου Προφήτης Ηλίας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η
αρχαία πόλη «Αρναί» βρισκόταν κοντά στο λόφο αυτό. Κατά μία άλλη όμως έκδοχή,
γύρω από το λόφο αυτό βρισκόταν η αρχαία πόλη Αυγαία. Επρεπε να ήταν χτισμένη
στο σημείο όπου βρίσκεται η σημερινή Αρναία και ο λόφος του «Αϊ-Λια» να ήταν η
ακρόπολή της. Ως προς την χρονολογία κτίσεως των Αρνών δέν υπάρχει κάποια απόλυτα
συγκεκριμένη πληροφόρηση. Το γεγονός όμως ότι ο Ηρόδοτος δεν αναφέρει την πόλη
Αρναία στη διήγηση της πορείας του Ξέρξη, ο οποίος ακολούθησε τον ίδιο δρόμο,
αντίθετα προς τον Βρασίδα, πηγαίνοντας προν την Ακανθο, μας οδηγεί στο να δεχθούμε,
χωρίς απόλυτη βεβαιότητα, ότι την εποχή εκείνη η πόλη δεν υπήρχε. Είναι πιθανό
πάντως η πόλη Αρναί να ήταν αποικία των Ανδρίων, εφόσον στην
Ανδρο
υπήρχε πόλη που ονομαζόταν Αρνη.
Τελείως άγνωστα είναι ο χρόνος και τα αίτια της καταστροφής των
Αρνών. Ισως να ήταν μία από τις 32 πόλεις της Ολυνθιακής Ομοσπονδίας πού κατέλαβε
καί κατέστρεψε ο βασιλιάς της Μακεδονίας Φίλιππος Β'. Η άποψη αυτή ενθαρρύνεται
και από το ότι βρέθηκαν ασημένια νομίσματα των Αρνών της Ολυνθιακής Ομοσπονδίας
με την επιγραφή ΑΡΝ, ερμηνευμένη ως «Αρνών». Μετά την καταστροφή των Αρνών,
η ίδια τοποθεσία δεν φαίνεται να ξανακατοικήθηκε.
Στη γύρω περιοχή, σύμφωνα με ανεξακρίβωτες πληροφορίες, υπήρξαν
αργότερα οικισμοί των οποίων ονόματα διατηρήθηκαν σε αρκετές περιοχές γύρω απο
την Αρναία ως τοπωνύμια πλέον: Μέρτικα, Προφήτης Ηλίας, Μπάρα, Βενετιά, Αγιος
Χριστόφορος, Αγιος Μόδεστος, Αγιος Μηνάς, Καστέλλι, Γκόμπελος - Αγιος Κοσμάς,
Λουζνό, Καστανιά - Παλιοχέρωνα. Οι ανασκαφές που έγιναν το 1977 στη θέση Καστανιά
Χαλκιδικής έδωσαν την ευκαιρία να διαπιστωθεί παλαιοχριστιανική ζωή στην περιοχή
αυτή.
Το 1246, όπως αναφέρεται, η περιοχή αυτή περιλαμβάνεται στο καπετανίκιο
τής Ακρας ή
Ιερισσού. Στο τέλος του
l5ου αιώvα, δημιουργείται σ' αυτό τον τόπο ένας μεγάλος οικισμός, η Λιαρίγκοβη
ή Λιαρίγκοβα.
Προέλευση - Εξήγηση της ονομασίας Λιαρίγκοβη-α: (1). «Ελληνοσλαβικής
καταγωγής» αποτελείται από τις λέξεις: "λιέρα-γκοβνή=κοπριά-σωρός" επειδή
η πεδιάδα ήταν παλιά τόπος βοσκής ζώων που εκτρέφονταν από την μονή
Κωνσταμονίτου (2) ότι η λέξη προέρχεται από την τουρκική "Γιαρίγκοβη"
που σημαίνει σχισμένη πεδιάδα από χείμαρρο.
Για την προέλευση του ονόματος αυτού υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Η πιο λογική
εκδοχή αποδίδει την ίδρυση σε εργάτες που προέρχονταν από τους γύρω οικισμούς
και από τις άλλες περιοχές της Ελλάδας και της Βουλγαρίας και oι οποίοι εγκαταστάθηκαν
στο μετόχι της μονής Κωνσταμονίτου. Η πρώτη αναφορά περιέχεται στο πλαστό χρυσόβουλλο
του Ιωάννου Ε' Παλαιολόγου. Πρόκειται για έγγραφο προβληματικό και ως προς την
χρονολόγηση του, η σύνθεση του οποίου θα πρέπει να στηρίχθηκε σε κάποιο αυθεντικό
χρυσόβουλλο του Ιωάννου Ε', εκδοθέν την 15η Ιουνίου 1363. Στο ανωτέρω «χρυσόβουλλο»,
περιέχονται τα μετόχια της Μονής και μεταξύ αυτών αναφέρεται και το -εις την
Ραλήγγοβην- μετόχιον εις όνομα τιμώμενον του Αγίου Στεφάνου. Ο έκδοτης του κειμένου
παρατηρεί ότι το όνομα «Ραλήγγοβη» είναι αλλοίωση της «Λιαρίγκοβης» με αναστροφή
των γραμμάτων. Στον βακουφναμέ της Μονής του 1569, όπου περιλαμβάνονται όλα
τα περιουσιακά στοιχεία της, δεν συμπεριλαμβάνεται μετόχι στην Λιαρίγκοβη. Θα
πρέπει λοιπόν να θεωρήσουμε ως πιθανόν ότι η πλαστογράφηση έγινε μετά το έτος
αυτό. Η πρώτη σαφώς χρονολογούμενη αναφορά του μετοχίου την οποία μπορέσαμε
να εντοπίσουμε, γίνεται σε ένα φερμάνιο του 1750, το όποιο περιέχει απόσπασμα
παλαιοτέρου εγγράφου μη χρονολογημένου. Το απόσπασμα είναι κατάλογος των μετοχιών
της Κασταμονίτου, όπου μεταξύ των άλλων αναφέρονται και τα εξής:
«Εν τω δήμω των Σιδηροκαυσίων:
- μίαν οικίαν εντός των συνόρων του χωρίου Ισβώρου,
- εν λειβάδιον παρά την θέσιν Λαρίγκοβη,
- μίαν οίκίαν εν τοις συνόροις του χωρίου Ερισσού»
Είναι χαρακτηριστικό ότι το «λειβάδιον» προσδιορίζεται ως ευρισκόμενο
«παρά την θέσιν Λαρίγκοβη» και όχι «παρά το χωρίον Λαρίγκοβη». Παρατηρούντες την
ακριβολογία του εγγράφου, το όποιο όταν γράφει «θέση» φαίνεται να μην αναφέρεται
σε κατοικημένη περιοχή, έχουμε την γνώμη ότι το έγγραφο συντάχθηκε πριν από την
ίδρυση της Λιαρίγκοβης και (πιθανώς) μετά το 1569, έτος εκδόσεως του Βακουφναμέ.
Η παλαιότερη γνωστή σαφής μαρτυρία για την ύπαρξη του χωρίου Λιαρίγκοβη είναι
μόλις του 1762. Το έτος αυτό εκδόθηκε το φερμάνιο στο οποίο περιέχεται ο πρώτος
γνωστός κατάλογος «των χωρίων του μεταλλείου Μαντεμοχωρίων», μεταξύ των οποίων
αναφέρεται και ή Λιαρίγκοβη». Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι το χωριό φαίνεται να
ιδρύθηκε κάπου μετά το 1569 και πολύ προ του 1762. Ως λόγο ιδρύσεως θα πρέπει
να θεωρήσουμε την συσπείρωση κατοίκων γύρω από τον μετοχικό πυρήνα της μονής Κασταμονίτου,
γεγονός συνηθισμένο στην Χαλκιδική. Παρόμοια παραδείγματα και μάλιστα αρκετά παλαιότερα
έχουμε με την Ιδρυση των χωριών
Αγιος
Νικόλαος,
Νικητή,
Πολύγυρος
κ.λ.π. Στις περιπτώσεις αυτές προσκλήθηκαν (ή προσέφυγαν) ακτήμονες καλλιεργητές
οι όποιοι συνοικίσθηκαν στις μετοχιακές εγκαταστάσεις ή γύρω από αυτές και καλλιεργούσαν
το μοναστηριακό κτήμα ως κολίγοι. Με την πάροδο των ετών αποκτούσαν συναισθηματικούς
και νομικούς δεσμούς με τον χώρο και μόλις η Μονή έπεφτε σε περίοδο διοικητικής
κρίσεως και εγκατέλειπε για ένα διάστημα την εποπτεία του μετοχιού, οι κολίγοι
εμφανίζονταν ως κύριοι μέρους ή του συνόλου του.
Η Ιστορία της μονής Κασταμονίτου έχει πολλές περιόδους παρακμής
και καταπτώσεως. Χαρακτηριστικότερες είναι οι περίοδοι των μέσων του 17ου αι.
όταν είχε μόνον έξη μοναχούς και του 1717, όταν πυρπολήθηκε ένα μεγάλο τμήμα
της. Επομένως ευκαιρίες αποδεσμεύσεως του οικισμού από την Μονή υπήρξαν.
Το 1793 πέρασε από την Λιαρίγκοβη ο γάλλος πρόξενος στην Θεσσαλονίκη
Cuisinery ο oποίος μας περιγράφει έναν δυναμικό οικισμό. Παρόμοια γράφει και
ο άγγλος συνταγματάρχης Leake, ο όποιος στάθηκε στα Σιδηροκαύσια (σήμερα Στάγειρα)
το 1806. Eνδειξη της τότε ευμάρειας των Λιαριγκοβινών είναι και ή εκκλησία του
Aγίου Στεφάνου, πάτρωνoς της μονής Κασταμονίτου, κτίσμα του 1814.
Δεν έχουμε σαφείς πληροφορίες για τα εισοδήματα των κατοίκων γύρω
στις αρχές του 19ου αί. Γνωρίζουμε ότι συμμετείχαν στο «Κοινόν του Μαδεμίου»,
αλλά σε μία εποχή κατά την oποία ή εκμετάλλευση των μεταλλείων της περιοχής
ήταν ασύμφορη. H μνημονευόμενη από τον Cuisinery κατασκευή και εμπορία ταπήτων
δεν αρκεί για την ευμάρια του τόπου. Δεν μπορούμε λοιπόν παρά να πούμε ότι οι
Λιαριγκοβινοί είχαν πάντα τον δικό τους μυστηριώδη τρόπο για να τα φέρουν βόλτα,
χρησιμοποιώντας κυρίως το μυαλό τους.
Κατά την προεπαναστατική περίοδο, η Λιαρίγκοβη είναι μία από τις
12 κοινότητες που αποτελούν τα Μαντεμοχώρια, των οποίων oι κάτοικοι εργάζονταν
ως μεταλλωρύχοι στα μεταλλεία Ολυμπιάδος - Στρατωνίου και στη συνέχεια τα εκμεταλλεύονταν
oι ίδιοι κοινοτικά. Ο περιηγητής Pierre Belon μας δίνει αρκετές πληροφορίες
ότι την εποχή εκείνη (1550), oι Μαντεμοχωρίτες είχαν όρους και υποχρεώσεις προς
τους Τούρκους. Η Πύλη το 1775 δέχτηκε να εμπιστευτεί την εκμετάλλευση των μεταλλείων
στα Μαντεμοχώρια - που επανειλημμένα είχαν ζητήσει - με την υποχρέωση να της
παραχωρούν ένα μέρος από την παραγωγή των μεταλλείων. Μετά την απόφαση αυτή,
oι Μαντεμοχωρίτες σκέφθηκαν να οργανωθούν σε συνεταιρισμό, για καλύτερη αντιμετώπιση
των υποχρεώσεων τους. Η Αρναία, την προεπαναστατική εκείνη εποχή, ήταν η μεγαλύτερη
κωμόπολη των Μαντεμοχωρίων. Παρ' όλη την αποτυχία της επιχείρησης, δεν έγινε
καμμία έκκληση στην Κωνσταντινούπολη για μείωση των υποχρεώσεων του συνεταιρισμού.
Ο λόγος ήταν ότι η σύμβαση αυτή ήταν μέν σαν επιχείρηση ατυχής, αλλά τους εξασφάλιζε
την αυτοδιοίκηση.
Ο Γάλλος Πρόξενος Μ.Ε.Μ. Cousinery μας δίνει αρκετές πληροφορίες
για τις συνθήκες ζωής των κατοίκων στην περιοχή κατά το τέλος του l8ου και αρχές
του 19ου αιώνα. Ιδιαίτερα για την Αρναία, αναφέρει ότι ήταν η πρωτεύουσα της Ομοσπονδίας,
ένα μεγάλο χωριό με 400 σπίτια. Ως το 1805 τα χωριά της Ομοσπονδίας εξαρτώνταν
άμεσα από την
Κωνσταντινούπολη.
Από το 1805 ως το 1819 εξαρτώνταν από τον μπέη των
Σερρών
και από το 1819 ως το 1821 - όταν ξέσπασε και στη Χαλκιδική η Επανάσταση -
και πάλι από την Κωνσταντινούπολη. Η Αρναία ήταν τότε ένα από τα 42 χωριά πού
κάηκαν από τον Μπαϊράμ πασά. Oι κάτοικοί της καθώς και oι υπόλοιποι Μαντεμοχωρίτες,
όταν έμαθαν ότι o τουρκικός στρατός ερχόταν από τη
Θεσσαλονίκη
με σκοπό να καταστρέψει τα πάντα, έφυγαν προς το
Αγιον
Ορος, την
Αμουλιανή και
προς την πλευρά του
Παγγαίου
όπου οι κάτοικοι δεν είχαν επαναστατήσει. Μετά την καταστολή της Επανάστασης,
όσοι κάτοικοι των Μαντεμοχωρίων επέστρεψαν, δεν κατόρθωσαν να επαναφέρουν και
πάλι το προηγούμενο καθεστώς του μεταλλευτικού συνεταιρισμού. Τα χωριά υπάγονταν
πια στη δικαιοδοσία του πασά και του καδή της Θεσσαλονίκης, απ' όπου καί διοριζόταν
ο μαντέμ αγάς, που είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω στους κατοίκους. Oι κάτοικοι
της Λιαρίγκοβης που επέστρεψαν στο τόπο τους μετά την καταστροφή άρχισαν να χτίζουν
και πάλι το καμμένο χωριό τους. Το 1854, όταν έγινε η επάνασταση του Τσάμη στη
Χαλκιδική, η Αρναία και τα υπόλοιπα Μαντεμοχώρια δεν υπέστησαν καμμιά νέα καταστροφή
από τους Τούρκους.
Κατά τα τρία χρόνια του Μακεδονικού Αγώνα, η Αρναία και η περιοχή
της δεν γνώρισε σλαβική προπαγάνδα. Αυτό όμως δεν άφησε αμέτοχους τους κατοίκους
που σχημάτισαν επιτροπή άμυνας με καθοδήγηση του Προξενείου Θεσσαλονίκης. Στις
2 Νοεμβρίου 1912 ελευθερώθηκε από τους Τούρκους. Μέχρι το 1928 το επίσημο ονομα
του χωριού ήταν Λιαρίγκοβα. Η επιτροπή μετενομασίας των χωριών, έχοντας υπόψη
τις δύο εκδοχές, ότι δηλ. πιθανόν να ήταν χτισμένες κοντά σ' αυτή οι αρχαίες
πόλεις Αρναί και Αυγαία, μετενόμασε την κωμόπολη σε Αρναία, ενώνοντας την συλλαβή
Αρν των Αρνών με την κατάληξη αία της Αυγαίας.
Πριν την Επανάσταση του 1821, αλλά και μετά, οι κύριες ασχολίες
των κατοίκων, εκτός από τα μεταλλεία, ήταν η γεωργία, η κτηνοτροφία, η μελισσοκομία,
η ύφανση χαλιών με ντόπιο μαλλί και το εμπόριο ξυλείας και ζώων. Γύρω στο 1932
η Αρναία είναι το πιο μεγάλο χωριό της Βόρειας Χαλκιδικής, με 3000 κατοίκους.
Την εποχή αυτή οι κάτοικοι είναι κυρίως μελλισοτρόφοι, ξυλουργοί, κατασκευαστές
παπουτσιών και έμποροι. Σήμερα oι εγγεγραμμένοι (απογραφή 1991) στο δήμο κάτοικοι
είναι 2235 και οι διαμένοντες 3000.
Κείμενο: Δημητρίου Κύρου, Ιωακείμ Παπάγγελου
Το κείμενο παρατίθεται τον Οκτώβριο 2002 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Αρναίας
