Πληροφορίες τοπωνυμίου

Ο Πορτολάνος της Ζαγοράς

  Είναι σε όλους γνωστή η Ιστορική Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς. Ιδρύθηκε το 1762 απ' τον ζαγοριανό Ιωάννη Πρίγκο, ομογενή που πλούτισε στο Αμστερνταμ απ' το ναυτεμπόριο και τον επίσης ζαγοριανό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικο Γ΄. Οι άνθρωποι αυτοί αντιλήφθηκαν πως είναι αναγκαίος ο φωτισμός των Ελλήνων για να μπορέσουν να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό. Για το σκοπό αυτό συγκέντρωσαν έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων που διασώζονται μέχρι σήμερα και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων παλιά έντυπα, γεωγραφικά κείμενα και επιστημονικές εργασίες που είναι σπάνιες εκδόσεις του 16ου μέχρι του 18ου αιώνα. Ανάμεσα σ' αυτά υπάρχει κι ένας χειρόγραφος πορτολάνος.
  Οι πορτολάνοι είναι χειρόγραφα συγγράμματα, αντίστοιχα με τους "περίπλους" των αρχαίων, γραμμένα από έμπειρους ναυτικούς, που παρείχαν την αναγκαία ναυτική και γεωγραφική γνώση σε όσους ταξίδευαν για ναυτεμπόριο στις πολυσύχναστες θάλασσες της Μεσογείου και του Ινδικού.
  Οι πρώτοι πορτολάνοι είναι γραμμένοι στα λατινικά από Ιταλούς, Ισπανούς και Πορτογάλους συγγραφείς. Ελληνικούς πορτολάνους συναντούμε μετά τον 16ο αιώνα και σήμερα σώζονται επτά τέτοιοι. Ένας απ' αυτούς είναι και ο πορτολάνος της Ζαγοράς.
  Ο παλαιότερος πρέπει να είναι αυτός των Αθηνών που βρίσκεται σήμερα στη βιβλιοθήκη της Βουλής. Γράφτηκε το 1534 ενώ αυτός της Ζαγοράς υπολογίζεται πως έχει γραφτεί το 1600. Τα κείμενα και των επτά είναι από όμοια έως ανάλογα. Εκείνο που διαφέρει είναι η σειρά των διαδρομών. Ειδικά ο πορτολάνος της Ζαγοράς ταυτίζεται με τη σειρά που ακολουθούν οι πορτολάνοι του Βατικανού και της Βιέννης. Δηλαδή, σύμφωνα με τον Armand Delatte που τους κατατάσσει στην ίδια κατηγορία, κατά την περιγραφή του Αιγαίου Πελάγους, αντί να εισέρχεται σ' αυτό από την Κάρπαθο εισέρχεται από την Χίο.
  Αν και περιλαμβάνει περιγραφές που πιάνουν από τη Βενετία μέχρι την Κύπρο, τις ακτές της Τρίπολης και της Αλεξάνδρειας, παρ' όλα αυτά η περιγραφή του Αιγαίου Πελάγους, ξεκινώντας απ' τη Χίο και φτάνοντας ως την Κρήτη είναι πολύ διεξοδική και οι σχετικές οδηγίες πολύ λεπτομερειακές, ενώ υπάρχουν χωρία για το Αρχιπέλαγος που βρίσκονται μόνο στον πορτολάνο της Ζαγοράς και όχι σε άλλα χειρόγραφα.
  Καταχωρήθηκε, για πρώτη φορά επίσημα, το 1916 από τον Κ. Δυοβουνιώτη με δημοσίευμά του στον Ελληνομνήμονα (τεύχος 13, σελίδα 250).
  Το κείμενό του συγκρίθηκε από τον Armand Dellate με τους Ελληνικούς Πορτολάνους που περιέλαβε στο σύγγραμμά του "Les Portulans Grecs" (Liege 1947) την οποία εξέδωσε σε συμπληρωματικό τεύχος το 1948. Το 1963 αναφέρεται σε άρθρο του Στεφ. Μακρυμίχαλου για τους Ελληνικούς Πορτολάνους, ενώ αποτέλεσε αντικείμενο μιας ιδιαίτερα εμπεριστατωμένης μελέτης του Ναυάρχου Χρ. Σολιώτη που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 1984 καθώς και μιας ενδιαφέρουσας έρευνας του Β. Μελά που τιτλοφορείται « Ο Πορτολάνος της Ζαγοράς και μερικές παρατηρήσεις για τους ελληνικούς πορτολάνους» και εξετάζει την γλώσσα του κειμένου του . Παρ' όλα αυτά το κείμενό του αυτούσιο, με την ίδια γραφή, δεν έχει ποτέ δημοσιευθεί, παρότι η νέα λογοτεχνία αναπαραγωγής και τα ηλεκτρονικά μέσα που υπάρχουν σήμερα επιτρέπουν κάτι τέτοιο.
  Ο πορτολάνος της Ζαγοράς, λοιπόν, είναι ένα μικρό δερματόδετο βιβλίο με 87 φύλλα γραμμένα κι από τις δυο πλευρές. Είναι καθαρογραμμένος και φαίνεται να αντιγράφηκε από το ίδιο πρόσωπο, το όνομα του οποίου παραμένει άγνωστο, μάλλον καθ' υπαγόρεψη, με τον ίδιο σταθερά, γραφικό χαρακτήρα.
  Πώς όμως έφτασε το συγκεκριμένο, μικρό (10 Χ 15,5 εκ.) βιβλίο των 87 σελίδων στη Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς και γιατί στο συγκεκριμένο χωριό του Πηλίου, που αγναντεύει το Αιγαίο από 700 μέτρα ψηλά. Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα δίνεται στη σελίδα 86ν του πορτολάνου όπου στο περιθώριο έχει προστεθεί η αναγραφή « το παρόν βιβλίο υπάρχει εμού Γρηγορίου Ιερομονάχου και Πρωτοσυγκέλου του Αγίου Προϊλάβου...». Φαίνεται λοιπόν ότι το χειρόγραφο ανήκε στον μοναχό Γρηγόριο ο οποίος το δώρησε στην Βιβλιοθήκη που ίδρυσαν ο Επίσκοπος Προϊλάβου ( η Βραϊλα της σημερινής Ρουμανίας) και μετέπειτα Πατριάρχης Κων/πόλεως Καλλίνικος Γ' με τον Ιωάννη Πρίγκο.
  Στο δεύτερο ερώτημα την απάντηση δίνει η ναυτική παράδοση που διαθέτει η Ζαγορά. Ήταν γνωστά σε όλη την Ελλάδα τα ζαγοριανά καράβια που ταξίδευαν στη Μεσόγειο, στη Μαύρη Θάλασσα, στην Αδριατική κι αλλού μεταφέροντας εμπορεύματα. Η ναυτιλία της Ζαγοράς αρχίζει να αναπτύσσεται από τις αρχές του 17ου αιώνα. Από επιγραφές σε παλιές εκκλησίες και ξωκλήσια του χωριού, μαθαίνουμε πως από τις αρχές του 1600 υπήρχαν στη Ζαγορά πλούσιοι καραβοκύρηδες που έχτιζαν εκκλησίες (τάματα) και έκαναν πλούσιες δωρεές στο χωριό. Σ' αυτή τη ναυτική παράδοση οφείλεται και η ύπαρξη πολλών βιβλίων που αφορούν τη ναυτική τέχνη στη Βιβλιοθήκη του χωριού μεταξύ των οποίων είναι και ο πορτολάνος.
  Η γλώσσα του πορτολάνου της Ζαγοράς φαίνεται πως είναι η «καθομιλουμένη» της εποχής η οποία βρίσκεται πολύ κοντά στη σημερινή δημοτική. Εμφανής είναι η επιρροή της ιταλικής γλώσσας, ιδιαίτερα για τους ναυτικούς όρους, γεγονός που εξηγείται αν λάβουμε υπόψη μας την ναυτική κυριαρχία Βενετών και Γενουατών, καθώς και την παρουσία τους στην περιοχή μας την εποχή που γράφεται ο πορτολάνος, καθώς και το ότι οι πρώτοι πορτολάνοι είναι γραμμένοι στα Λατινικά και μάλλον εκεί στηρίχθηκαν και οι Ελληνικοί. Αλλωστε παρά τους τέσσερις αιώνες που έχουν περάσει και σήμερα η χρήση ιταλικών ναυτικών όρων είναι πολύ συχνή από τους ναυτικούς μας. Λέξεις όπως , πουνέντε, σιρόκο, τραμουντάνα, αλλά και σπλάντζα, ρεμερτζαρίσου, προβέντζο, αλάργο, ρεσπιάτζο,κοστάριζε, συναντώνται συχνά στο κείμενο του πορτολάνου, ενώ ακούγονται καθημερινά στις γέφυρες των καραβιών μας και σήμερα τέσσερις αιώνες αργότερα.
  Οι μονάδες με τις οποίες μετριούνται οι αποστάσεις στον πορτολάνο της Ζαγοράς, είναι βασικά το μίλι, ενώ χρησιμοποιούνται σαν υποδιαιρέσεις του οι οργιές και οι πιθαμές. Το μίλι που χρησιμοποιείται στους χειρόγραφους πορτολάνους, ονομάζεται και «γεωμετρικό» ή «μικρό ναυτικό μίλι» και είναι ίσο προς τα 5/6 του Ρωμαϊκού ή τα 4/5 του σημερινού ναυτικού μιλίου, δηλαδή 1231,25 μέτρα.
Το κείμενό του αποτελείται από τρεις ενότητες.
  Η πρώτη ενότητα που ονομάζεται «Πορτολάνος Κεντρικής και Ανατολικής Μεσογείου», περιλαμβάνει την περιγραφή της Κρήτης, του Αρχιπελάγους, της Κύπρου και την διαδρομή από τη Ρόδο ως την Αλεξάνδρεια.
  Η δεύτερη που ονομάζεται «Πορτολάνος Συνοπτικός της Μεσογείου» είναι παρόμοιο κείμενο που διασώζεται σε διάφορες παραλλαγές σε άλλους χειρόγραφους πορτολάνους και αντικατοπτρίζει την ανάγκη που είχε προκύψει, σύνδεσης των διαφόρων σημείων με ακριβή ευθεία μαγνητικής πορείας (από λιμάνι σε λιμάνι και από κάβο σε κάβο).
  Η τρίτη ονομάζεται «Πορτολάνος Ιταλίας» και σ' αυτή περιλαμβάνονται μόνο τα μέρη της Πούλιας και της Αγκώνας. Το τμήμα της Πούλιας, αν και διασώζεται ελλιπές, είναι μοναδικό και δεν συναντάται σε κανένα άλλο κείμενο πορτολάνου.
  Γενικά, μπορούμε να πούμε, πως αυτό το βιβλίο δεν πρέπει να ήταν απλά ένας οδηγός, αλλά ένας πραγματικός φίλος και σύντροφος του ναυτικού που εκτός απ' τις οδηγίες ναυσιπλοϊας τον προειδοποιούσε για τους κινδύνους που ενδέχετο να διατρέξει, τον πληροφορούσε για τα μέρη που θα έβρισκε νερό, τον καθησύχαζε αλλά και του συμπαραστεκόταν.
Απόστολος Ιωαν. Κατσιφός
Δάσκαλος

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα του Δήμου Ζαγοράς

• http://www.zagora.gr/DIMOSIA_VIVLIOTHIKI_ZAGORA/po...