Μονεμβασία
αποκαλείται
ο
βράχος που υψώνεται σε μικρή απόσταση από την ανατολική ακτή της Λακωνίας
και συνδέεται με τη στεριά μέσω μιας γέφυρας. Η ίδρυση του οικισμού γίνεται από
τους Λακεδαιμόνιους τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Ακολουθεί η δημιουργία ενός οικισμού χαμηλότερα
και σταδιακά αναπτύσσεται η πόλη, η οποία αποκτά μεγάλη στρατηγική σημασία. Μετά
από σύντομη παπική κατοχή περιέρχεται στην Ενετική κυριαρχία το 1464. Το 1540
αρχίζει η περίοδος της Α΄ Τουρκοκρατίας και η παρακμή που είχε αρχίσει συνεχίζεται
εντονότερα. Το 1690 η πόλη παραδίδεται στους Ενετούς. Το 1715 οι Τούρκοι την ανακαταλαμβάνουν.
Το 1821 απελευθερώνεται πρώτη ανάμεσα στις οχυρές πόλεις της Πελοποννήσου.
Η 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχει πραγματοποιήσει τις ακόλουθες
εργασίες: Στην Πάνω Πόλη ανακτήσεις καταρρευσάντων τμημάτων τειχών και στην Αγ.
Σοφία αναστηλωτικές και στερεωτικές εργασίες και συντήρηση των τοιχογραφιών της.
Στην Κάτω Πόλη εργασίες αποκατάστασης και ανάκτησης τμημάτων του επιθαλάσσιου
τείχους, αναστήλωση του μουσουλμανικού Τεμένους, στερέωση της ανατολικής και δυτικής
σκοπιάς τείχους, εργασίες στερέωσης ναών.
Σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα είναι:
Ο οικισμός της Μονεμβασίας.
Διαιρείται σε δύο τμήματα, καθένα από τα οποία βρίσκεται σε διαφορετικά επίπεδα
και έχει ξεχωριστή οχύρωση. Στην Πάνω Πόλη, ακατοίκητη σήμερα, υπάρχουν λείψανα
πολυάριθμων κτηρίων βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων. Εδώ βρίσκεται και η
Αγία Σοφία, οκταγωνικός ναός με τρούλο που ταυτίζεται από τους ερευνητές με τη
Μονή Οδηγήτριας του 1150.
Στον οικισμό της Κάτω Πόλης, ο οποίος κατοικείται και σήμερα, τα ερειπωμένα
κτήρια αναστηλώνονται υπό την εποπτεία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Περιβάλλεται
από προστατευτικό τείχος σε σχήμα Π, με δύο πύλες στα ανατολικά και δυτικά και
μια μικρή έξοδο προς τη θάλασσα. Στην Κάτω Πόλη υπάρχουν οι ακόλουθοι ναοί:
Ελκόμενος Χριστός:
Τρίκλιτη θολοσκέπαστη βασιλική με τρούλο και νάρθηκα, κτιστό σύνθρονο και επισκοπικό
θρόνο. Σημαντικές εικόνες μεταβυζαντινών χρόνων στο εσωτερικό.
Μουσουλμανικό Τέμενος: Κτήριο της Α΄ Τουρκοκρατίας (16ος αιώνας) το οποίο μετατράπηκε
σε Φράγκικη εκκλησία στην Ενετοκρατία, για να ξαναγίνει τζαμί τον 18ο αιώνα. ΄Εχει
συντηρηθεί και στεγάζει την Αρχαιολογική Συλλογή.
Ναός Παναγίας
Μυρτιδιώτισσας: Μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, κτισμένη γύρω στο 1700. Εκοσμείτο
στο εσωτερικό με ξυλόγλυπτο τέμπλο.
Ναός
Αγίου Νικολάου: Τρίκλιτη θολοσκέπαστη βασιλική με τρούλο, του 1703.
Ναός Παναγίας Χρυσαφίτισσας: Τετράγωνη αίθουσα που στεγάζεται ολόκληρη
με χαμηλό τρούλο, 17ου αιώνα.
Στην Κάτω Πόλη υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί όπως ο ΄Αγιος Ανδρέας, η Αγία
΄Αννα η Καθολική, η Αγία ΄Αννα των χρόνων της Β΄ Ενετοκρατίας (1690-1720), ο ΄Αγιος
Δημήτριος κ.ά.
