Η Μονή είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και επονομάζεται
της Ζερμπίτσας.
Βρίσκεται πάνω σε ένα από τα ανατολικά προβούνια του
Ταύγετου
σε υψόμετρο 700 , νότια από το
Ξηροκάμπι,
την ωραία κωμόπολη. Από τη
Σπάρτη
φτάνει κανείς στη Μονή με αυτοκίνητο, έπειτα από διαδρομή 20 χιλιομέτρων.
Ο επισκέπτης μπορεί να πάρει μια ιδέα για το παρελθόν, τον πλούτο
και την πνευματική ακτινοβολία της Μονής αν, μετά το καθολικό με τις ενδιαφέρουσες
αγιογραφίες, επισκεφθεί το μικρό μουσείο της, όπου εκτίθενται θυμιατήρια, χρυσοκέντητες
παραστάσεις, άμφια, αληθινά κειμήλια από το 1500 και ύστερα, όπως το Λάβαρο της
Μονής και ο Επιτάφιος.
Η Μονή από την όλη αρχιτεκτονική διάταξη των κτισμάτων της και φυσικά
από τα χαρακτηριστικά του καθολικού ανήκει στο λεγόμενο αγιορείτικο ή αθωνίτικο
τύπο με βυζαντινή καταγωγή και χαρακτηριστικά μικρογραφίας πόλης. Το ωραίο καθολικό
της του 1639, σύμφωνα με την κτιτορική επιγραφή, αγιογραφήθηκε το 1669. Ο ναός
είναι σταυροειδής και το εσωτερικό του χωρίζεται σε τρία κλίτη από τέσσερις πεσσούς.
Η ιδιοτυπία του οφείλεται στις δύο, εκτός από εκείνην του ιερού, ημικυκλικές κόγχες,
που ονομάζονται χοροί επειδή εκεί στέκεται ο χορός των ψαλτών και διαθέτει ευρύχωρο
νάρθηκα ή λιτή όπως λέγεται.
Οι αγιογραφίες της Μονής είναι εξαίσιες και παρατηρώντας τες θα διαπιστώσει
κανείς ότι ο αγιογράφος του καθολικού της Ζερμπίτσας φρόντισε ιεραρχικά να ζωγραφίσει
πρώτα την ποδέα με τα γεωμετρικά σχήματα, έπειτα τις μορφές των ολόσωμων αγίων,
πιο πάνω τη ζώνη με τα μαρτύριά τους, ψηλότερα τους οίκους του Ακαθίστου ΄Υμνου
και τελευταία τη ζώνη με τα Θαύματα του Κυρίου. Φυσικά ο αγιογράφος δεν είναι
ένας αλλά περισσότεροι, και απ' ό,τι φαίνεται πρόκειται για μαθητές του Δημητρίου
Κακαβά.
Μεγάλη ήταν η πνευματική ακτινοβολία της Μονής, από το 1690 και μετά,
ειδικότερα στον τομέα της χειρόγραφης παράδοσης, με την παρουσία ενός αξιόλογου
βιβλιογράφου από την
Αναβρυτή,
του ιερομόναχου Γαλακτίωνα, ο οποίος γράφει τον «Κώδικα Νομικής ΄Υλης» καθώς και
σπουδαία ποιήματα.
Ο πλάτανος της Μονής, μοναχικός, μεγαλοπρεπής, με το βαρύ καθιστό
κορμό του απλώνει τους κυκλώπειους βραχίονές του με την άνεση υπερφυσικού όντος.
Σίγουρα πρέπει να έχει την ηλικία του καθολικού (350 χρόνων) και τον κορμό του
αγκαλιάζουν πέντε άνδρες.
Η ιστορία της Μονής αρχίζει από παλαιούς χρόνους, κάπου στο 12 αι.
Πριν από αυτή την εποχή πρέπει να υπήρχε στο χώρο αυτό κάποιος πρόχειρος ξυλόστεγος,
γιατί έχουν βρεθεί λείψανα ειδωλικού ναού. Ανάγλυφα του αρχαίου ιερού βλέπουμε
σήμερα εντοιχισμένα στο καθολικό της Μονής ενώ κάποια άλλα βρίσκονται στο μουσείο
της. Εδώ οι λάτρεις του Απόλλωνα και της Αθηνάς είχαν κτήσει κάποτε ένα μικρό
δωρικό ναό. Οι καιροί όμως άλλαξαν και η Παλλάδα διώχτηκε από μια Δέσποινα άλλη,
μοναχική, ξαρμάτωτη, χωρίς κοντάρι και ασπίδα, «μ' ένα παιδί στην αγκαλιά, το
χέρι στην καρδιά της / μια σταράτη, μια γλυκειά, μια ταπεινή σα χήρα / Μόνο η
ματιά της κοίταζε. κάτω από τη ματιά της / μάρμαρα, ανθρώποι και Θεοί ραγίζανε
και λιώναν», για να θυμηθούμε και πάλι τον Κωστή Παλαμά.
Η ονομασία Ζερμπίτσα, προτού δοθεί στο μοναστήρι, είχε δοθεί στην
περιοχή, ίσως μάλιστα πριν από το 12ο αι. Η παράδοση έχει διαφορετικές εκδοχές
για το τοπωνύμιο. ΄Αλλοτε το αποδίδει στην εδαφολογική διαμόρφωση και άλλοτε σε
ένα φυγάδα, Μεγάλο Διερμηνέα της
Πόλης
(τον Η. Ζερβό) , ο οποίος και έφυγε στην περιοχή.
Η Μονή ακμάζει από το 1639 έως το 1770 και μπαίνει σε κρίσιμη περίοδο
κατά τους διωγμούς και τις σφαγές που ακολούθησαν τα Ορλωφικά. ΄Οπως και άλλα
μοναστήρια, λεηλατήθηκε από τους Αλβανούς και, αφού διασκορπίστηκαν οι μοναχοί
και τα κειμήλιά της, πυρπολήθηκε. Αλλά και όταν αποχώρησαν οι Αλβανοί, προβλήματα
συνέχισαν να δημιουργούν και οι Βαρδουνιώτες που κατοικούσαν στην περιοχή. Αργότερα,
η Μονή συμμετείχε στον απελευθερωτικό αγώνα του 1821 με τον ηρωικό μοναχό Γαβριήλ
Ζερμπιτσιώτη, ο οποίος πήρε το όνομά του από τη Μονή.
Μετά την πυρπόληση του μοναστηριού από τους Αιγύπτιους του Ιμπραήμ
το 1826, ο ηγούμενος Γρηγόριος και επτά μοναχοί επισκεύασαν μερικούς χώρους και
έτσι η Μονή κατάφερε να στεγάσει το περιφερόμενο σχολείο και να περιθάλψει τα
ορφανά. Από το 1928 και μετά λειτουργεί ως ίδρυμα περίθαλψης με σημαντική προσφορά,
ακόμη και για παιδιά που έρχονται από την
Αίγινα.
Μετά την Επανάσταση του 1821 συνεχίστηκε χωρίς διακοπή η μοναστική
παράδοση. Το 1962 έγινε ηγούμενος της Μονής ο αρχιμανδρίτης Θεόφιλος Σιμόπουλος,
που εργάστηκε με ζήλο και συγκέντρωσε όλα τα λείψανα της Μονής, από αρχαία ανάγλυφα
έως ιερά άμφια και λειτουργικά σκεύη, και ίδρυσε το μικρό μουσείο της Μονής. Από
το 1965 η Μονή ξανάγινε γυναικεία με την οσιολογιωτάτη καθηγουμένη Παρθενία Βασιλάκη.
Μια μικρή ομάδα μοναχών καταγίνεται με την αγιογραφία, με αξιόλογα αποτελέσματα.
Η κοινοβιακή ζωή ακολουθεί τους αυστηρούς κανόνες της ορθόδοξης παράδοσης του
μοναχισμού και το αγιορείτικο τυπικό . Η Μονή εορτάζει στις 23 Σεπτεμβρίου την
Απόδοση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, οπότε τελείται και λιτάνευση της θαυματουργής
εικόνας, η οποία, κατά την παράδοση, είναι του 17ου αιώνα.
Κείμενο: από το βιβλίο του Δ. Κατσαφάνα. Το ιερόν και Σεβάσμιον Μοναστήριον.
Λακωνικό Ημερολόγιο.
