Το μοναστήρι είναι κτισμένο στην περιοχή της Γόλας στην ομαλή πλευρά
του Μύτικα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 1.000, σε περιοχή με κλίμα υγιεινό, γεμάτη υπεραιωνόβιες
καστανιές, πεύκα, έλατα αλλά και γκρίζους απότομους βράχους.Το μοναστήρι από το
1912 ανήκει στην κοινότητα Γοράνων. Παλαιότερα ανήκε στο δήμο
Φάριδος
με προσδιορισμένη θέση την Κουμουστά. Γιορτάζει της Ζωοδόχου Πηγής ή Χρυσοπηγής
και μαζί με το μοναστήρι του Κούμπαρη και της Καταφυγιώτισσας, που βρίσκονται
σε μια νοητή ευθεία, καθώς και με της Ζερμπίτσας και της Φανερωμένης είναι όλα
αφιερωμένα στην Παναγία.Αν ληφθεί υπόψη ότι η Κουμουστά κατοικείται από την αρχαία
εποχή και ότι η βασιλική οδός, που συνέδεε στα χρόνια του Αυγούστου τη Σπάρτη
με την
Καρδαμύλη, διερχόταν
από είναι το γεφύρι της Ρασίνας κοντά στο
Ξηροκάμπι,
θα υπέθετε κανείς ότι το μοναστήρι ίσως είναι κτισμένο σε θέση αρχαίου ναού όπως
πολλά άλλα.
Μορφολογικά όμως στοιχεία οικοδομής δεν υπάρχουν, παρά την εύρεση
Θραυσμάτων πήλινων αγγείων. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας και την εποχή των καταφυγίων
του
Ταϋγετου κτίστηκαν τα
περισσότερα μοναστήρια και σ' αυτή την εποχή έχει τις ρίζες του και το μοναστήρι
της Γόλας.Πρώτη μαρτυρία είναι η κτητορική επιγραφή στην εσωτερική πρόσοψη της
θύρας διά χειρός Δημητρίου Κακαβά, που αναφέρει ότι ανακτίστηκε και αποπερατώθηκε
το 1632.Είναι μια εποχή που ο Ελληνισμός έχει ανακάμψει και είναι σε θέση να κτίσει
έργα στην περιοχή, όπως ο ναός Κούμπαρη ( 1602), Αγίων Τεσσαράκοντα (1620), Αγίων
Αναργύρων ( 1621), Γόλας ( 1632) και Ζερμπίτσας ( 1639). Κατά τους προεπαναστατικούς
χρόνους αποτελεί σημείο συνάντησης των κατοίκων όλων των γύρω χωριών και στα τέλη
του 18ου αιώνα δοκιμάστηκε σκληρά από τους μουσουλμάνους Βαρδουνιώτες. Δεν είναι
γνωστό αν στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας λειτούργησε στο μοναστήρι σχολείο, επειδή
όμως δεν βρίσκεται μακριά από τα χωριά των Γοράνων και της Κουμουστάς μπορούμε
να υποθέσουμε ότι χρησίμευε ως σχολείο. Το 1830 όμως στέγασε το πρώτο αλληλοδιδακτικό
σχολείο της Κάτω Ρίζας, και στο νάρθηκά του εικονίζονται οι μορφές των Ομήρου,
Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Θουκυδίδη και άλλων αρχαίων σοφών που βρίσκονται και σε άλλα
μοναστήρια που υπήρξαν εστίες παιδείας.
Στη διάρκεια της Αντιβασιλείας ( 1833-35) η Γόλα και η Ζερμπίτσα υπάγονται
στην επισκοπή Λακεδαίμονος. Το 1834 διαλύεται και η περιουσία της Μονής εκποιείται.
Στη συνέχεια ιο 1844 δέχεται επιδρομή ληστών και λεηλατείται. Στη διαδρομή του
χρόνου γνώρισε και νέα δεινά. Το 1922 προσαρτήθηκε στη Ζερμπίτσα και ενώ οι μοναχοί
διασκορπίστηκαν, ο ηγούμενος Ιερόθεος αρνήθηκε την υπαγωγή και παρέμεινε εκεί
μόνος ως το 1943. Κατά τα έτη 1962-68 ο ηγούμενος της Ζερμπίτσας Θεόφιλος Σιμόπουλος
αγωνίζεται για τη διάσωσή του και καταφέρνει ώστε τα μοναστήρια Γόλας και Ζερμπίτσας
να χαρακτηριστούν διατηρητέα μνημεία. Το 1974 επισκευάστηκαν τρία κελιά και ακολούθησε
ανακεράμωση του Καθολικού.Το Καθολικό, ο ναός και ο νάρθηκας της Μονής, είναι
γεμάτο από τοιχογραφίες που σώζονται σε καλή κατάσταση και σύμφωνα με τις υπάρχουσες
μαρτυρίες το εικονογραφικό έργο δεν ανήκει στον ίδιο αγιογράφο και στην ίδια χρονική
περίοδο.Ο αγιογράφος, λοιπόν, του ναού είναι ο ζωγράφος Δημήτριος Κακαβάς, ο οποίος
είναι επηρεασμένος από την Κρητική σχολή. Είναι γνωστός στη
Λακωνία
σπουδαίος ζωγράφος και σύμφωνα με μαρτυρίες εικονογραφεί το 1590 τη Μονή της Θεοτόκου
στη
Λοκρίδα, το 1607 την Αγία
Μαρίνα στην
Κορινθία, το 1611
τον " Αγιο Δημήτριο στην Κορινυία, το 1621 τους Αγίους Αναργύρους στη Λακεδαίμονα
και τον "Αγιο Βλάση στα Τσίντζινα, το 1625 τον " Αγιο Νικόλαο και Δημήτριο στην
Αναβρυτή, το 1632 τη Γόλα.
Αμφισβητείται η μαρτυρία του Κόντογλου για την εργασία του στη Μονή Κούμπαρη το
1602 και στη Ζερμπίτσα το 1639.Πάντως το έργο του είναι ωραιότατο, αρκετά καλά
διατηρημένο και αξίζει να επισκεφθεί κανείς τη μονή και γι' αυτό .
