Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Γηρομερίου

  Στην ακριτική περιοχή του Νομού Θεσπρωτίας, οκτώ χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πόλης των Φιλιατών κοντά στα Ελληνοαλβανικά σύνορα, βρίσκεται η Ιερά Μονή Γηρομερίου κτισμένη σε υψόμετρο τριακοσίων μέτρων στις δυτικές πλαγιές της πετρώδους οροσειράς Φαρμακοβούνι.
  Σχετικά με την ονομασία της Μονής υπάρχουν πολλές απόψεις και αρκετές φορές μέχρι σήμερα έχει αλλάξει η γραφή της. Συναντούμε τις εξής παραλλαγές: Ιερομερίου, από τις λέξεις ιερό και μέρος Γυρομερίου, από τις λέξεις γύρω και μέρος Γερομερίου, από τις λέξεις γερό ή ξανά ιερό και μέρος Γηρομερίου ή Γηρομηρίου, από τις λέξεις γηραιόν και μέρος. Από αρκετά χρόνια και μέχρι σήμερα έχει επικρατήσει η γραφή Ι. Μ. Γηρομερίου.
  Η Μονή Γηρομερίου ιδρύθηκε στις αρχές του 14ου αιώνα (μεταξύ 1310 και 1320), στην εποχή της ακμής του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Αποτέλεσε σημαντικό μοναστικό κέντρο και έφτασε στην μεγαλύτερη ακμή της στα μέσα του 16ου αιώνα, εποχή κατά την οποία, κατά τον Θεοδόσιο Ζυγομαλά, αριθμούσε περίπου 300 μοναχούς.
  Από την αρχή της ιδρύσεώς της υπαγόταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, ως Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή και αργότερα (18ος αι.) ως έδρα Πατριαρχικής Εξαρχίας. Στην δικαιοδοσία της ανήκαν 12 χωριά της επαρχίας και η πόλη των Φιλιατών.
  Το έτος 1800, η Μονή έγινε έδρα της Επισκοπής Γηρομερίου, υπαγόμενη στη Μητρόπολη Ιωαννίνων, με την ίδια έκταση στη δικαιοδοσία της. Από τότε και μέχρι το 1895 που οριστικά καταργήθηκε, είχε διάφορες εναλλαγές, άλλοτε έδρα Επισκοπής και άλλοτε Εξαρχίας. Το 1928 με απόφαση του Πατριαρχείου, παραχωρήθηκε στην Αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ελλάδος και σήμερα ανήκει στην δικαιοδοσία της Ιεράς Μητροπόλεως Παραμυθίας, Φιλιατών, Γηρομερίου και Πάργας.
  Μεγάλη, τέλος, ήταν η προσφορά της Μονής στην περιοχή της Θεσπρωτίας σε όλη τη μακραίωνη ιστορία της, συμβάλλοντας στη διατήρηση της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης των κατοίκων. Χαρακτηριστική ήταν η λειτουργία του Κρυφού Σχολειού και της Ιερατικής Σχολής, μέσα στο χώρο της Μονής. Ακόμη, με ενέργειες κάποιων Εξάρχων και με έξοδα της Μονής λειτουργούσαν σχολεία σε ορισμένα από τα χωριά της περιοχής.