Η Ετιά βρίσκεται μεταξύ Παπαγιαννάδων και Αρμένων. Αναμφίβολα το όνομά της οφείλεται στο ομώνυμο δέντρο. Αν και η ύπαρξη του οικισμού ξεκινά τουλάχιστον από τα Βυζαντινά χρόνια, όπως μαρτυρούν οι βυζαντινές εκκλησίες του Αγίου Ιωάννη και της Αγίας Αικατερίνης, η περίοδος ακμής του τοποθετείται στην εποχή της Ενετοκρατίας στην Κρήτη (1204-1669), όταν αποτελούσε φέουδο της Ενετικής οικογένειας των De Mezzo. Σήμα κατατεθέν της γης τους και κόσμημα της περιοχής αποτελούσε η
βίλα De Mezzo, που θεωρείται από τα αντιπροσωπευτικότερα σωζόμενα δείγματα της ενετικής αστικής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η βίλα ήταν κατοικία Τούρκων αξιωματούχων, το «Σεράγιο-Σεράι», όπως την ονόμασαν έκτοτε οι ντόπιοι.
Πρώτος ο Άγγλος ναύαρχος Τ. Β. Spratt, που τόσο πολύτιμες παρατηρήσεις έκανε στην περιοδεία του στην Κρήτη στα μέσα του 19ου αιώνα, αναφέρει πως η έπαυλη της Ετιάς κτίστηκε από πλούσιο και ευγενή Ενετό. Αργότερα, ο Ιταλός αρχαιολόγος G. Gerola συνέδεσε τον κτήτορα της βίλας με τα μέλη της οικογένειας De Mezzo. Σύμφωνα με τα γενεαλογικά αρχεία των Ενετών ευγενών, υπήρχαν τρεις Mezzi στη Σητεία, οι Πέτρος, Νικόλαος και Ιάκωβος. Θεωρείται πως η βίλα ανήκε στον Pietro dei Mezzo και η κατασκευή της τοποθετείται στο τέλος του 15ου αιώνα.
Το ίδιο το
οικόσημο των De Mezzo, αποτελούμενο από μια πλατιά ασπίδα που την υποβαστάζουν εξωτικές μορφές, δεσπόζει πάνω από την επιβλητική είσοδο του κυρίως μεγάρου, που κάποτε ήταν τριώροφο. Η είσοδος οδηγεί τον επισκέπτη σε έναν καμαροσκέπαστο προθάλαμο με λιθόστρωτο δάπεδο. Απέναντι από την είσοδο μία σκάλα οδηγούσε στο δεύτερο όροφο. Εδώ, στο υπέρθυρο της εισόδου προς τους ορόφους, γύρω από ανάγλυφο διάκοσμο, που απεικονίζει μια κεφαλή μέσα σε κυκλική ταινία, είναι γραμμένη η εξής επιγραφή με κεφαλαία λατινικά γράμματα:
INTRA VOSTRA SIGNIORIA SENZA RISPETTO
δηλαδή
ας μπει μέσα η αφεντιά σας χωρίς να ντρέπεται
Δεξιά του διαδρόμου ανοίγεται μια μεγάλη, μακρόστενη αίθουσα, που ίσως χρησίμευε για τραπεζαρία του προσωπικού, ενώ το παραπλήσιο μικρό σκοτεινό δωμάτιο θα μπορούσε να είναι κελάρι. Ο προθάλαμος οδηγεί και σε άλλες αίθουσες με τόξα, καμάρες ή σταυροθόλια και μεγάλα παράθυρα που βλέπουν στην αυλή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, ένα μικρό δωμάτιο, που προεξέχει του δυτικού τοίχου της έπαυλης και δεν συγκοινωνεί με άλλο, και το οποίο πιστεύεται ότι ήταν φυλακή. Έξω από το μέγαρο, στα νότια της αυλής, υπήρχαν άλλα θολωτά διαμερίσματα που ήταν οι αποθήκες του πλούσιου οικοδεσπότη.
Στα ταραχώδη χρόνια των Κρητικών εξεγέρσεων εναντίον του Οθωμανικού ζυγού το 19ο αι., η βίλα υπέστη εκτεταμένες ζημιές και παραλίγο να καταστραφεί ολοσχερώς, αφού ο δεύτερος και τρίτος όροφος κατέρρευσαν σε ερείπια. Η εγκατάλειψη και ο χρόνος συμπλήρωναν τη φθορά, ωσότου το κτήριο κηρύχθηκε διατηρητέο ιστορικό μνημείο και αναστηλώθηκε από την αρμόδια Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Πηγές κειμένου:
• Δήμος Λεύκης
• Δήμος Σητείας
