Η
αρχαία Ελεύθερνα
βρίσκεται περίπου 30χλμ. ΝΑ του
Ρεθύμνου.
Ο
αρχαιολογικός χώρος
καλύπτει μια ευρύτερη περιοχή, οι κύριοι πυρήνες της οποίας βρίσκονται στους δύο λόφους
Πυργί και Νησί. Τους δύο λόφους περιρρέουν τρία ρέματα, τα οποία σμίγουν στα βόρεια
αυτών. Ο κεντρικός αστικός πυρήνας τοποθετείται διαχρονικά στο λόφο Πυργί. Ελληνιστικοί
αναλημματικοί τοίχοι και κτήρια, ρωμαϊκά οικοδομήματα και μία παλαιοχριστιανική βασιλική
είναι τα κύρια λείψανα στην ανατολική πλαγιά του λόφου. Στη δυτική κλιτύ του λόφου, στη
θέση Ορθή Πέτρα, βρίσκεται το νεκροταφείο των υστερογεωμετρικών - αρχαϊκών χρόνων,
τμήμα του οποίου έχει καλύψει ρωμαϊκή κτηριακή φάση. Στο Νησί υπάρχει συνοικία που
άκμασε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.
Το 1929, η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή υπό τη Διεύθυνση του H. Payne
πραγματοποίησε μικρής διάρκειας ανασκαφική έρευνα. Από το 1985 και εξής ο Τομέας
Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης πραγματοποιεί συστηματική ανασκαφική έρευνα
στην περιοχή. Οι ανασκαφές γίνονται σε τρεις διαφορετικούς τομείς:
Τομέας 1: Θέση Κατσίβελος, Τομέας 2: Θέσεις Πυργί και Νησί, Τομέας 3: Θέση Ορθή Πέτρα.
Σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα της περιοχής θεωρούνται:
-
Τμήμα οχυρωματικού πύργου υψώνεται
στο βόρειο άκρο της στενής διόδου, που αποτελεί τη μοναδική φυσική δίοδο από το νότο στο
λόφο Πυργί. Ο πύργος χρησιμοποιήθηκε από τους ελληνιστικούς έως του βυζαντινούς χρόνους.
-
Αρχαία γέφυρα βρίσκεται βόρεια
της πόλης, κοντά στο σημείο συμβολής των τριών ρεμάτων που περιρρέουν τους δύο λόφους
Πυργί και Νησί. Η γέφυρα έχει λαξευτεί τμηματικά στο φυσικό βράχο, ενώ το οξυκόρυφο τόξο
της έχει κτιστεί με τον εκφορικό τρόπο. Ελληνιστικοί χρόνοι (330-67 π.Χ.).
- Τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική με νάρθηκα στη θέση Κατσίβελος. Δύο λίθινες τοξοστοιχίες
διαχωρίζουν τα κλίτη. Τα πλευρικά κλίτη πρέπει να έφεραν και δεύτερο όροφο. Το λίθινο τέμπλο
διακοσμείται με φυτικά μοτίβα και σταυρούς. Σώζονται ψηφιδωτά δάπεδα με ποικίλα γεωμετρικά
και φυτικά μοτίβα (5ου-7ου αιώνα μ.Χ.).
- Εντυπωσιακές δεξαμενές λαξευμένες στο φυσικό βράχο υπάρχουν στη δυτική πλευρά του λόφου
Πυργί. Από εκεί διοχετευόταν το νερό μέσω μιας τεχνητής εγκάρσιας σήραγγας στην ανατολική
πλευρά του λόφου. Δεν έχει εξακριβωθεί εάν πρόκειται για ρωμαϊκές κατασκευές ή πρωϊμότερες.
- Στη θέση Ορθή Πέτρα εντοπίσθηκε νεκροταφείο, το οποίο χρονολογείται από τα ύστερα
πρωτογεωμετρικά έως τα πρώϊμα αρχαϊκά χρόνια (870/850-600 π.Χ.). ΄Εχουν διαπιστωθεί διαφορετικές
ταφικές πρακτικές: εγχυτρισμοί, "ανοιχτές" ταφές και καύσεις. Αποκαλύφθηκαν επίσης ταφικοί
περίβολοι, επιτύμβια μνημεία, αρχιτεκτονικά και ελεύθερα γλυπτά.
- Ορθογώνιος περίβολος πολύ μεγάλων διαστάσεων βρίσκεται στο νότιο άκρο της θέσης Νησί.
Είναι κτισμένος από μεγάλους γωνιόλιθους και στο μέσον περίπου της δυτικής μακράς πλευράς
του είχε ένα πεντάστυλο πρόπυλο δωρικού ρυθμού. Περί το 400 π.Χ.
- Συνοικία ελληνιστικών χρόνων (330-67 π.Χ.) ανασκάπτεται στο λόφο Νησί. Η ανάπτυξή της
δεν έγινε βάσει ρυμοτομικού σχεδιασμού αλλά καθορίσθηκε από τις κλίσεις του λόφου. Για
τη δημιουργία οικοδομήσιμου χώρου, λαξεύονταν μεγάλα τμήματα του βράχου. Οι οικίες
έχουν εμβαδό 200 τ.μ. περίπου. Σε κάθε σπίτι αναλογούσε μια στέρνα για την κάλυψη των αναγκών ύδρευσης.
