Tο γραφικό, πετρόκτιστο μουσείο του Σχηματαρίου συγκαταλέγεται μεταξύ των παλαιότερων της ελληνικής περιφέρειας. Κτίστηκε στην τελευταία δεκαετία του 19ου αι., με δαπάνη της
Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, ενώ η λειτουργία του εγκαινιάστηκε το 1904. Το κτίριο ανακαινίστηκε το 2006, οπότε και αναδιοργανώθηκε η μουσειακή έκθεση κατά χρονολογικές ενότητες, που καλύπτουν όλο το φάσμα της αρχαιότητας, από τη μυκηναϊκή έως τη ρωμαϊκή εποχή.
Σημείο αναφοράς της έκθεσης αποτελεί η αρχαία Τανάγρα, την ιστορία της οποίας αφηγούνται τα ευρήματα που αποκαλύφθηκαν στην ακρόπολη και τα νεκροταφεία της σπουδαίας αυτής βοιωτικής πόλης, η οποία άνθησε ιδιαίτερα κατά τον 3ο αι. π.Χ. Από εδώ προήλθαν οι διάσημες
«Ταναγραίες», τα πήλινα γυναικεία ειδώλια με την
εντυπωσιακή ποκιλία μορφών, στάσεων και χρωμάτων, που βρέθηκαν κατά εκατοντάδες σε τάφους του ελληνιστικού νεκροταφείου της Τανάγρας και χρονολογούνται από τον 4ο π.Χ.- 1ο μ.Χ. αιώνα. Δυστυχώς, όμως, η φήμη τους κατέστησε τις Ταναγραίες ένα από τα μεγαλύτερα θύματα αρχαιοκαπηλίας, ήδη από το 19ο αιώνα. Η πλειοψηφία των
γνωστών έργων βρίσκεται στο εξωτερικό, ενώ όσα κατόρθωσε να διασώσει η αρχαιολογική σκαπάνη εκτίθενται στο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, καθώς και στο μουσείο του τόπου καταγωγής τους, στο Σχηματάρι.
Ιδιαίτερα σημαντική είναι η πλούσια συλλογή ταφικών ευρημάτων του μουσείου, που περιλαμβάνει
κτερίσματα και λάρνακες μυκηναϊκών τάφων του 16ου - 11ου αι. π.Χ., ανάγλυφες επιτύμβιες στήλες, αλλά και σπάνια ταφικά μνημεία, όπως ναΐσκους, βωμούς, και τράπεζες προσφορών από τον αρχαϊκό 7ο αι. π.Χ. έως τον ρωμαϊκό 4ο αι. μ.Χ. Κοντά σε αυτά, ένας σημαντικός αριθμός αγγείων, γλυπτών και επιγραφών έρχεται να συμπληρώσει την εικόνα κυρίως της ελληνιστικής Τανάγρας, όταν η πόλη είχε φτάσει στο απόγειο της δύναμης και του πλούτου της. Ανάμεσα στα εκθέματα διακρίνονται εξαιρετικά δείγματα αγγείων με τη χαρακτηριστική φυτική διακόσμηση τύπου «δυτικής κλιτύος» ή με ανάγλυφη διακόσμηση, όπως ο σκύφος που αναπαριστά πιθανώς την αρπαγή του Γανυμήδη από το Δία. Σημαντική ιστορική μαρτυρία αποτελεί η επιγραφή με τα ονόματα των Ταναγραίων οπλιτών, που σκοτώθηκαν το 424 π.Χ. στο Δήλιον (σημ. Δήλεσι) σε μάχη εναντίον των Αθηναίων, την περίοδο που μαινόταν ο Πελοποννησιακός πόλεμος.
