Πληροφορίες τοπωνυμίου

Από τους Ρωμαίους, 167 π.Χ.

ΤΙΤΑΝΗ (Αρχαία πόλη) ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ

ΦΙΛΙΑΤΕΣ (Κωμόπολη) ΘΕΣΠΡΩΤΙΑ
I. Αρχαία - Ελληνιστική - Πρωτοχριστιανική Περίοδος
  Δεν υπάρχουν ιστορικά στοιχεία για την πόλη, παρότι η ευρύτερη περιοχή είναι διάσπαρτη από αρχαιότητες. Στην πρώιμη Ελληνιστική περίοδο αναφέρεται θεσπρωτικό φύλο με το όνομα Φύλατες -από ψήφισμα που βρέθηκε στη Δωδώνη. Η γειτνίαση της με την αρχαία πρωτεύουσα των Θεσπρωτών Γιτάνη -σε απόσταση 6-7 χιλιομέτρων- δεν της έδωσε φαίνεται, περιθώρια μεγαλύτερης ανάπτυξης, στους ιστορικούς κι Ελληνιστικούς χρόνους. Ωστόσο, από Μακεδονικά νομίσματα που είχαν βρεθεί, σε έργα που γινόταν στην κορυφή του λόφου της παλαιάς δεξαμενής των Φιλιατών, έδωσαν το δικαίωμα στον αρχαιολόγο Σ. Δάκαρη να χαρακτηρίσει την περιοχή, κατά την αρχαιότητα, σε οικισμό ανοικτού τύπου.
  Μετά την καταστροφή της Ηπείρου, από τους Ρωμαίους (167 π.Χ.), τους αιώνες που ακολούθησαν δεν έχουμε καμιά ενημέρωση, για την ευρύτερη περιοχή. Εβδομήντα πόλεις της Ηπείρου κατέστρεψαν και 150.000 κατοίκους της εξανδραπόδισαν οι Ρωμαίοι, ήταν φυσικό όλη η Ήπειρος να ερημώσει.
II. Βυζαντινή Περίοδος
  Ούτε κατά την Βυζαντινή περίοδο έχουμε σημαντικές αναφορές, για την περιοχή.
  Οι ελάχιστες αναφορές που υπάρχουν αφορούν την παράκτια ζώνη και ειδικά το λιμάνι της Σαγιάδας, που δίνει και το στίγμα του ενδιαφέροντος των εμπόρων των ισχυρών τότε χωρών. Λιμάνι, αλυκές κ.λπ. Από τον περιηγητή Σκροφάνι μαθαίνομε για την οικονομική κατάσταση και το εμπόριο της περιοχής, αυτής της περιόδου.
  Τους τελευταίους αιώνες του Βυζαντίου και ειδικά την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου έχουμε την άφιξη εδώ κάποιων διωγμένων Βυζαντινών οικογενειών- που εγκαθίστανται στην περιοχή, π.χ. την οικογένεια Τσαμαντούρων- στο χωριό Τσαμαντάς, κι άλλες για τις οποίες δεν έχουμε στοιχεία. Ένας τέτοιος διωγμένος Βυζαντινός της οικογένειας Λάσκαρη, ήταν και ο μετέπειτα Όσιος Νείλος ο οποίος ίδρυσε την Ιερά Μονή Γηρομερίου αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και η οποία αναδείχθηκε σε πνευματικό φάρο της περιοχής (λειτουργούσε και κρυφό σχολειό) και κράτησε ζωντανή την θρησκεία και την ελπίδα των υπόδουλων Ελλήνων. Σε απόσταση 1-2 χιλιομέτρων νότια των Φιλιατών υπάρχουν τα ερείπια του πιθανόν Βυζαντινής περιόδου οικισμού Μιχάλιαρι (η Μιχάλιανη αναφέρεται στο τεφτέρι του Ουμούρ Μπέη το 1432, στο οποίο ο τούρκος κυβερνήτης είχε σημειώσεις για να εισπράττει του φόρους) ίσως είναι κτίσμα των ημερών του ιδρυτή του Δεσποτάτου Μιχαήλ Αγγέλου Κομνηνού ή έστω πήρε το όνομά του. Στις τελευταίες δεκαετίες του Βυζαντίου έχουμε τα χρυσόβουλα των ετών 1319-1321 του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β', στα οποία αναφέρονται χωριά της περιοχής Βαγενετίας (έτσι ονομαζόταν η σημερινή Θεσπρωτία), όπως: Σκουπίτζα, Πόβλιστα, Τσαμάντουρα κ.λπ. Στο χρυσόβουλο του 1361 του Συμεών (Ούρεσης- Δεσπότης της Ηπείρου) υπάρχει και αναφορά στην Ηγουμενίτσα. Σαφώς η ιστορία αυτής της περιόδου ανήκει στους Βυζαντινούς Κεφαλάδες που κατείχαν τα φέουδα, στα οποία ήταν μοιρασμένη επί Βυζαντινών η επαρχία. Ονόματα αυθεντών χωριών, κτημάτων και τεράστιων περιοχών. Εδώ έχουμε την οικογένεια Αψαράδων -γνωστή από τις δωρεές στη μονή Γηρομερίου κ.λπ. Την τελευταία περίοδο του Δεσποτάτου εισέρχονται στην περιοχή οργανωμένες Αλβανικές φυλές και λυμαίνονται τον τόπο ασύδοτα, γίνονται κύριοι ολόκληρων περιοχών-φέουδων με το σπαθί και τη βία. Τα ονόματα σε κάποια χωριά της επαρχίας μαρτυρούν ακόμη και σήμερα το πέρασμά τους: Σπάτα- ρι, χωριό του Σπάτα. Γνωστή οικογένεια χριστιανικής & Αλβανικής προέλευσης, κλάδος της οποίας μετακινήθηκε αργότερα στην Αττική. Επίσης Σκέφα-ρι, Λιόπεσι κ.λπ. Αυτοί οι κυρίαρχοι της περιόδου των τελευταίων χρόνων του Δεσποτάτου, είναι και οι πρώτοι αλλαξοπιστήσαντες για να διατηρήσουν τα φέουδα τους. Ο Ισαήμ, από το Λεσκοβίκι, παράδειγμα όπως αναφέρει και η ιστορία.
  Τούρκικη αναφορά χωριών της Επαρχίας, έχομε στην απογραφή του πρώτου Τούρκου κατακτητή Ουμούρ Βέη το 1432. Σ' αυτήν αναφέρονται ονόματα χωριών πέριξ των Φιλιατών, αλλά και ενός οικισμού των Φιλιατών, της Μιχάλιανης- ρης, που βρίσκεται στα ανατολικά της πόλης, ο οποίος είχε αφανισθεί από τον λοιμό των αρχών του 1800.
III. Οθωμανική Περίοδος
  Η περιοχή έχει περιέλθει στα χέρια των Οθωμανών την ίδια περίοδο που παραδόθηκαν τα Γιάννενα -πρωτεύουσα της Ηπείρου - το 1430. Η ιστορία αυτών των χρόνων ανήκει στους τιμαριούχους που εξακολουθούν να είναι οι ίδιοι, πάνω κάτω - αφού αυτό που άλλαξε με την τουρκική κατάκτηση ήταν το σύστημα. Ενώ ο Βυζαντινός Κεφαλάς ήταν αφέντης της γης του, ο τούρκος Τιμαριώτης ήταν σαν υπάλληλος του τουρκικού κράτους, εισέπραττε τους φόρους αλλά και διώχνεται αν δεν τα πήγαινε καλά με την εξουσία. Αυτά ισχύσανε τους δυο πρώτους αιώνες της κατάκτησης και ήταν ευνοϊκά για τους ραγιάδες. Αργότερα, οι Τιμαριούχοι αναγκάζονται να εξισλαμισθούν για να κρατήσουν τα τιμάρια, με άλλους όρους βέβαια, αφού κατά τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας η γη ανήκει στο Κράτος και οι τιμαριούχοι είναι οι ευνοούμενοι που συγκεντρώνουν τα δοσίματα να τα στείλουν στον μοναδικό αφέντη - τον Σουλτάνο. Η αλλαγή βέβαια έγινε σταδιακά και σε βάθος χρόνου και με κάποιες αντιδράσεις των παλιών αφεντάδων της περιοχής -υποδαυλισμένες από Ευρωπαίους, Ιταλούς κυρίως- που έχαναν σημαντικά εμπορικά προνόμια. Τέτοια εξέγερση ήταν κι αυτή του Διονυσίου, επίσκοπου Τρίκκης, (του Σκυλόσοφου) από την Παραμυθιά που καταπνίγηκε στο αίμα κι έδωσε το έναυσμα για τους πρώτους βίαιους εξισλαμισμούς στην περιοχή. Από τον 17 αιώνα οι συνθήκες αλλάζουν κι εμφανίζονται οι πρώτες ιδιοκτησίες και οι πρώτοι τσιφλικάδες.
Πώς δημιουργήθηκε η πόλη των Φιλιατών
   Οι δρόμοι, καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας της ανθρωπότητας έπαιξαν και παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη μίας περιοχής. Ένας σημαντικός δρόμος της αρχαιότητας που εξυπηρετούσε τις ανάγκες επικοινωνίας με την ενδοχώρα είναι κι αυτός που ένωνε το λιμάνι της Σαγιάδας με τα Γιάννενα - Λάρισα. Ο δρόμος είναι γνωστός από την αρχαιότητα κι αναφέρεται στις εκστρατείες των Ρωμαίων στους πολέμους με του Μακεδόνες. Αρχικά κάποια περίοδο της ιστορίας ο δρόμος περνούσε από το Λιμάνι (Μασκλινίτσα η Σαγιάδα) πήγαινε Γιτάνη κι από εκεί διακλαδίζονταν. Ένας δρόμος ακολουθούσε τον Καλαμά, έβγαινε στη Σκάλα Σίδερης (σκάλα Ζωριάνου), Φανωτή και από εκεί Παραμυθιά κ.λπ. κι ο άλλος ακολουθούσε τον Φιλιατιώτικο, παραπόταμο του Καλαμά, με κατεύθυνση τα Γιάννενα, μέσω Σκάλας Κεραμίτσας. Αυτός ο τελευταίος θεωρούμε πως ενδιαφέρει περισσότερο την περιοχή μας. Κι αυτό γιατί μετά από κάποια στιγμή, για ανεξήγητους λόγους, έκανε μικρή λοξοδρόμηση. Αντί να πάει προς Γιτάνη πήγε προς τα υψώματα Σμέρτου και προς την περιοχή που είναι σήμερα η πόλη των Φιλιατών. Σαφώς και η νέα διαδρομή είναι κοντινότερη, από την προηγούμενη κι ακόμη πρέπει να προσμετρήσουμε ότι πλέον δεν υπάρχει η Γιτάνη, που θα εξυπηρετούσε τις ανάγκες ενός ταξιδιώτη- ενός Καραβανιού. Να λοιπόν ένας ακόμη σημαντικός λόγος, αυτής της μικρής μα σημαντικής αλλαγής πορείας του μεγάλου δρόμου.
  Στην νεώτερη ιστορία, λεπτομερείς μαρτυρίες για την αναβάθμιση του σημαντικού αυτού δρόμου, που ενώνει το λιμάνι της Σαγιάδας με την Λάρισα, έχομε από το 1716 και αφορά τις προετοιμασίες των Τούρκων για την εκστρατεία κατάληψης της Κέρκυρας.
  Οι ανάγκες διέλευσης του τεράστιου εκστρατευτικού σώματος και οι ανάγκες στρατοπέδευσής του, πιθανόν να ορίζουν την αρχή ανάπτυξης της πόλης. Τα πολλά και τεράστια πηγάδια που είχε μαρτυρούν ότι εξυπηρετούσε κάποιες στιγμές πολύ κόσμο. Επίσης η αναγκαιότητα ύπαρξης επαγγελματιών που ακολουθούσαν το στράτευμα και όλες οι ανάγκες της εκστρατείας είναι αναμφίβολα τεκμήρια να ορίζουν την αρχή γέννησης της πόλης. Στην αρχή, των χιλιάδων στρατιωτών και των εκατοντάδων επισιτιστών, τεχνητών κ.λπ. βοηθητικού προσωπικού που τους ακολουθούσε. Μετέπειτα, των ταξιδιωτών και των καραβανιών που ακολουθούσαν πλέον τον νέο δρόμο και οι οποίες ανάγκες και καταστάσεις οδήγησαν κι άλλες ομάδες, επαγγελματιών, εμπόρων, κεφαλαιούχων γενικά, να μετακινηθούν για να στελεχώσουν την νέα πόλη. Ανάγκες για Χάνια, Πεταλωτήρια, Σαμαράδικα, Ραφτάδικα, Τσαρουχάδικα. Αυτές οι προοπτικές ανάπτυξης οδήγησαν πληθυσμό από την ενδοχώρα κι ακόμη μακρύτερα, όπως από τα βλαχοχώρια Καλαρύτες, Συρράκο (υπάρχουν απόγονοί τους) κ.λπ. να εγκατασταθούν στο Φιλιάτι και να δημιουργήσουν τις υποδομές μιας αγοράς ικανής να εξυπηρετήσει και να κερδίσει, χτίζοντας χάνια, ανοίγοντας καταστήματα κι εργαστήρια και γενικά ό,τι είχε ανάγκη μια πόλη αγορά-σταθμός.
  Πιθανολογούμε λοιπόν ότι η πόλη προϋπήρχε, σαν μικρός αγροτικός- κτηνοτροφικός οικισμός, από την αρχαιότητα -λόγω των εκτεταμένων λιβαδιών του -και υπήρξαν κάποιοι λόγοι που αναβάθμισαν την παρουσία της, κάποια ιστορική περίοδο. Αυτή η περίοδο προφανώς έχει να κάνει με την αναβάθμιση του δρόμου, που προαναφέραμε, και δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι είναι και ο πρώτος λόγος που την ανέδειξε και αναβάθμισε.
   Εκτεταμένη περιγραφή του δρόμου μας κάνει ο Πουκεβίλ, στις αρχές του 1800. Ο δρόμος περνούσε μέσα από Φιλιάτες και συνέχιζε προς Τζούμα (Δάφνη), Σκάλα Κεραμίτσας κ.λπ.
  Ο δεύτερος λόγος ύπαρξης και ανάπτυξης της πόλης αφορά τις αναγκαιότητες διοικητικού κέντρου, για τη διοίκησης μιας εκτεταμένης περιοχής του Τουρκικού κράτους. Κι αυτό είναι αναμφίβολο, πώς δηλαδή η τουρκική διοίκηση φρόντισε να στέρξει την λειτουργία της νέας πόλης μεταφέροντας εδώ κάποιες αρχές της. Τα μέχρι τότε κέντρα ήταν πολύ μακριά -το Δέλβινο- το Μαζαράκι και το Μαργαρίτι, που φαίνεται ότι έπαιζαν αυτόν τον ρόλο. Επίσης είναι σαφές ότι οι Τούρκικες διοικητικές αρχές φρόντισαν από την κατάληψη της περιοχής και εντεύθεν να εξισλαμίσουν κάποιους παλιούς ντόπιους φεουδάρχες ιδιοκτήτες της γης και να τους στέψουν Τιμαριούχους- καλούς και πιστούς δηλ. φοροεισπράκτορες. (μεγάλοι εξισλαμισμοί που κατέγραψε η ιστορία έγιναν το 1635 και το 1735- 40 που εξισλαμίσθηκαν οι επαρχίες Δελβίνου, Φιλιατών και Μαργαριτίου.
  Ο τρίτος λόγος στηρίζεται σε ενδείξεις κι έχει να κάνει με την αναγκαιότητα ύπαρξης πόλης -αγοράς σε μια εκτεταμένη ενδοχώρα- αφού βρισκόμαστε στην περίοδο ανάπτυξης του εμπορίου, των επαγγελμάτων καθώς και την εκμετάλλευσης προϊόντων της περιοχής από τους Ευρωπαίους, Βενετούς, Γάλους κ.λπ. Ο λόγος είναι εξ ίσου σημαντικός. Με την παρουσίαση των τριών παραπάνω λόγων πιστεύουμε πως ορίζουμε τη γέννηση της πόλης.
  Πάντως δεν ξεφύτρωσε μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, είναι γέννημα του 17ου και ειδικά του 18ου αιώνα. Είναι γεγονός πως η δυναμική παρουσία και η ξεχωριστή πολιτική του Αλή, έδωσε άλλη διάσταση στα Ηπειρώτικα πράγματα. Οι απειθείς τιμαριούχοι των Φιλιατών -που άλλαξαν πίστη για να κρατήσουν τα τιμάριά τους- είδαν στο πρόσωπό του τον κίνδυνο να χάσουν ό,τι με τόση θυσία κράτησαν, κι άλλοτε εναντιώθηκαν, άλλοτε συμπλεύσανε. Πάντως αιτία αυτών των τριβών των ντόπιων φεουδαρχών με τον Αλή δημιούργησαν και τα πρώτα γεγονότα που αναφέρονται στην πόλη- από τον Πουκεβίλ κυρίως. Η μετά την πτώση του Αλη εποχή, είναι η περίοδο που οι τιμαριούχοι των Φιλιατών γίνονται δυνάστες των γύρω χωριών, με την καθοδήγηση των δύο ισχυρών οίκων των Ντεμάτων και των Σεϊκάτων, φθάνοντας να σφετερισθούν το ιδιοκτησιακό καθεστώς πολλών από αυτών, οδηγώντας την Επαρχία σε οδυνηρές καταστάσεις.
Τα κείμενα που αφορούν το Φιλιάτι είναι απο πρωτόλεια ιστορική εργασία του Γιώργου Κώτση- Εκδότη των ΝΕΩΝ της Επαρχίας Φιλιατών, τον οποίο και ευχαριστούμε

Το κείμενο παρατίθεται τον Ιανουάριο 2005 από την ακόλουθη ιστοσελίδα της Νομαρχίας Θεσπρωτίας

• http://www.nthesprotias.gr/munic_category.php?id=8...