ΚΑΤΩ ΚΑΣΤΕΛΛΙΑΝΑ, Χωριό, ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙ

  Αποτελείται από τα χωριά Πάνω και Κάτω Καστελιανά, τα Φαβριανά και το χωριό Φιλίππου στις παρυφές της νοτιοανατολικής Μεσαράς και το χωριό Τσούτσουρος (η αρχαία Ίνατος) στη νότια πλευρά των Αστερουσίων. Όλα τα χωριά του διαμερίσματος είναι χτισμένα στη βόρεια ρίζα των Αστερουσίων. Τα δυο πρώτα χωριά βρίσκονται (ιδιαίτερα το χωριό Κάτω Καστελιανά) κάτω από τον επιβλητικό και αρχαιοκατοικημένο Κάστελο, στην κορυφή του οποίου ακόμη στέκονται τα ερείπια του περίφημου Castel de Belvedere της Βενετοκρατίας, πάνω το οποίο ήταν η έδρα της ομώνυμης καστελανίας Belvedere ή Ρίζου ή Ριζόκαστρου και διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο κατά τους πρώτους αιώνες του αγώνα για εδραίωση της βενετσιάνικης κυριαρχίας στην Κρήτη.
   Στην κορυφή του Κάστελου επίσης τοποθετείται η αρχαία δωρική πόλη Πριανσός ισχυρή και μεγάλη με δικό της νόμισμα και με το επίνειό της την ιερή Ίνατο. Η Πριανσός αναφέρεται ως σπουδαίο κέντρο πολιτιστικής δράσης κατά τους ιστορικούς χρόνους και κατά τους χρόνους των εμφυλίων πολέμων στην αρχαία δωρική προρρωμαϊκή Κρήτη.
  Από το χωριό Πάνω Καστελιανά ο δρόμος με δυτική κατεύθυνση οδηγεί στο χωριό «Φιλίππου» το οποίο εμφανίζεται σε έγγραφο του 1248[1] για πρώτη φορά με αυτό το όνομα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναγραφή του ονόματος από τον Καστροφύλακα (Κ 237) ως Μάζα Φιλίππου Χάμπαθα (Maxa Filipu Gandassa) και ως (Cambothomassa Filipu) (K242) το 1583. Το όνομα Μαζα (Μαζάς όπως και άλλα με αυτήν την ετυμολογία και κατάληξη ) είναι δηλωτικό ιερών κορυφής κατά την άποψη του αρχαιολόγου Νικόλαου Πλάτωνα[2].
  Επιστρέφουμε στα Πάνω Καστελιανά για να ακολουθήσουμε το δρόμο που από τα Κάτω Καστελιανά μέσα από μια θαυμάσια διαδρομή που διασχίζει τα Αστερούσια όρη μας φέρνει το επίνειο του Δήμου στον Τσούτσουρο. Ο δύσκολος χωματόδρόμος μετά από πολλά χρόνια επιτέλους παρέχει ασφάλεια, γρήγορη διάβαση των βουνών και άνετη άφιξη μέχρι το γιαλό με το ωραίο θέρετρο. Ο Τσούτσουρος είναι πασίγνωστος για το σπήλαιο της προελληνικής θεάς Ειλείθυιας (θεάς των τοκετών), με τα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα στην ευρύτερη περιοχή του, με την υπέροχη φύση του που συνδυάζει την αγριότητα του βουνού και τη δροσιά της θάλασσας, με το μοναδικό ξηρό κλίμα του, με τη σχεδόν σταθερή θερμοκρασία του σε όλες τις περιόδους του χρόνου, με την άνετη διαμονή και τις υποδομές του, τις γραφικές ταβέρνες του, το φρέσκο ψάρι και τα ντόπια φρούτα και λαχανικά του, αλλά κυρίως την καλή καρδιά και φιλοξενία των κατοίκων του, στοιχεία ελκυστικά και ικανά να προσφέρουν ωραία, απολαυστική ξεκούραστη και ποιοτική διαμονή. Η νέα μαρίνα που κατασκευάζεται είναι ικανή να προσφέρει καταφύγιο και να ανεφοδιάζει μικρά πλεούμενα, ακτοπλοϊκά και ιστιοφόρα κρουαζιέρας.
  Φεύγοντας από τον Τσούτσουρο και επιστρέφοντας στα Κάτω Καστελιανά ο δρόμος οδηγεί με ανατολική κατεύθυνση στα Φαβριανά. Το χωριό χτισμένο πάνω στο λόφο που δεσπόζει στην περιοχή παρέχει θαυμάσια θέα μέχρι τη λοφογραμμή που χωρίζει την πεδιάδα της Μεσαράς από την πεδιάδα του Αρκαλοχωρίου και του Καστελίου Πεδιάδος. Τους χειμερινούς μήνες βρυχάται στα πόδια του ο Αναποδάρης ποταμός, ενώ το καλοκαίρι ένα διαρκές δροσιστικό αεράκι δεν επιτρέπει στη δυσφορία του καύσωνα να εγκατασταθεί στα σπίτια του χωριού.
  Τα ευρήματα όμως στην περιφέρεια του χωριού και η γειτνίασή του με την επικράτεια της αρχαίας Πριανσού δεν πρέπει να μας αφήνουν ανυποψίαστους για τη μακρά ιστορία του τόπου.
  Ο δρόμος που περνά μέσα από το χωριό αποτελεί την πρώτη χάραξη του νότιου οδικού άξονα της Κρήτης που εδώ και χρόνια παραμένει ανολοκλήρωτος και ημιτελής. Συνεχίζοντας το δρόμο αυτόν φτάνουμε στο πρώτο χωριό του επόμενου δημοτικού διαμερίσματος Σκινιά.
[1] «Κατάστιχο Εκκλησιών και Μοναστηριών του Κοινού» Ζαχαρία Τσιρπανλή Έκδοση Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1985 σελ.191
[2] Βλ. «ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΜΑΖΑ (Καλού χωριού Πεδιάδος) ΚΑΙ ΤΑ ΜΙΝΩΙΚΑ ΙΕΡΑ ΚΟΡΥΦΗΣ» Κρητικά χρονικά Τόμος 5ος 1952 σελ. 96 κ.ε.
Χωριό Κάτω Καστελλιανά
  Οικισμός του δημοτικού διαμερίσματος των Καστελιανών που απέχει ελάχιστα από τα Πάνω Καστελιανά. Γιαυτό και οι ιστορικές αναφορές είναι κοινές για το δυο χωριά μέχρι το 1940.
  Τα χωριά πρόσφεραν πολλά στον εθνικό αγώνα της Αντίστασης κατά τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο αφού και η θέση τους ευνοεί την αντάρτική δράση και οι κάτοικοι συνολικά συμμετείχαν είτε με πρωτόβουλη δράση και προσωπική συμμετοχή στις ανταρτικές ομάδες, είτε με κατασκοπευτική δράση και ασχολούμενοι με την προστασία και φυγάδευση των συμμάχων.
  Η ευκολία και η γνώση των περασμάτων των βουνών, των κόλπων και των προσβάσεων στα νότια παράλια σε συνδυασμό με το θάρρος και τη παλικαριά των κατοίκων υπήρξαν οι σωτήριες προϋποθέσεις για την διεξαγωγή των επιχειρήσεων διάσωσης του συμμαχικού στρατού, εξοπλισμού των αντάρτικων ομάδων, προστασία και διατήρηση του αγώνα.
  Δεν θα ήταν καθόλου υπερβολή να αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι οι κάτοικοι όλων των χωριών της Αστερουσιανής ρίζας με τη δράση τους, την αίσθηση του πατριωτικού καθήκοντος και την αποφασιστικότητα που τους διακρίνει ήταν οι βασικοί συντελεστές που κράτησαν το μεγαλύτερο μέρος της νότιας επικράτειας του Δήμου σχεδόν ελεύθερο κατά το μεγαλύτερο διάστημα της γερμανικής κατοχής