Ο τόπος κατοικείται οργανωμένα από τα Μινωικά χρόνια. Η Ολούς υπήρξε
μια από τις σημαντικότερες εκατό πόλεις της αρχαίας
Κρήτης,
με πληθυσμό άνω των 30.000 ψυχών. Βρισκόταν στον ισθμό που ενώνει την απέναντι
χερσόνησο (Νησί) με τον κύριο κορμό της
Κρήτης.
Ο Ισθμός την εποχή που υπήρχε η αρχαία πόλη ήταν πλατύτερος και σε ψηλότερο επίπεδο.
Αποκόπηκε το1897-98 από τους Γάλλους που είχαν υπό την εποπτεία τους το
Μεραμπέλλο,
λίγο πριν την αυτονόμηση της
Κρήτης.
Το διοικητικό σύστημα της Ολούντος ήταν η ευνομία, ένα είδος δημοκρατίας.
Στην Ολούντα λατρευόταν ο Ταλλαίος Δίας, ο Απόλλωνας και η Βριτόμαρτις με ναό
αφιερωμένο σ’ αυτήν. Προς τιμήν τους γινόταν οι Ταλλαδίτες, γυμνικοι αγώνες,
και τα Βριτομάρτια. Επίσης λάτρευαν τον Ασκληπιό ο οποίος είχε σώσει την πόλη
από μια άγνωστη επιδημία που είχε ταλαιπωρήσει τους Ολουντίους.
Από διηγήσεις διαφόρων περιηγητών της αρχαίας εποχής μαθαίνουμε ότι
οι κάτοικοί της ήταν ανεπτυγμένου κοινωνικού και επαγγελματικού επιπέδου. Από
τις επιγραφές που έχουν βρεθεί συμπεραίνουμε πως ασχολούνταν με το εμπόριο, τη
θάλασσα και την επεξεργασία οστράκων από τα οποία έβγαζαν χρώματα και βαφές. Ακόμα
έκαναν εξόρυξη ακονόπετρας.
Η Ολούς αφανίστηκε είτε από τοπική καθίζηση, είτε από το μεγάλο σεισμό
του 780μ.Χ.
Έχουν βρεθεί πολλά αρχαιολογικά ευρήματα και επιγραφές, τα περισσότερα
από τα οποία βρίσκονται στο αρχαιολογικό μουσείο
Αγίου
Νικολάου και του Λούβρου. Είχε δικά της νομίσματα. Ο Σβορώνος αναφέρει 11
διαφορετικούς τύπους. Στα περισσότερα παριστάνεται στη μία πλευρά η Αρτεμις Βριτομάρτις
και από την άλλη ο Ζευς αετοφόρος, η δελφίνι ή άστρο.
Η ακμή της Ολούντας συνεχίστηκε και κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο.
Το μαρτυρούν η Βασιλική του Πόρου με το θαυμάσιο μωσαϊκό, επισκέψιμο σήμερα και
η Βασιλική της Κολοκύθας με τα εξαίσια λευκά μάρμαρα. Στο συνέκδημο του Ιεροκλή
αναφέρεται Αλυγγος.
Πυκνό σκοτάδι καλύπτει τα επόμενα χρόνια, 9ος-13ος αιώνας.
(Κείμενο: Μανόλης Μακράκης)
Το κείμενο παρατίθεται το Δεκέμβριο 2003 από τουριστικό φυλλάδιο του Δήμου
Αγίου Νικολάου.
