Τοπωνύμια / Προορισμοί

  Το Μιλιαρίσι βρίσκεται στα βορειοανατολικά της πρώην κοινοτικής περιφέρειας των Παρτήρων. Στην εποχή της Βενετοκρατίας και της οθωμανοκρατίας υπήρχαν δυο χωριά: το Μιλιαρίσι Απάνω και το Μιλιαρίσι Κάτω. Του πρώτου χωριού τα ερείπια βρίσκονται λίγο μακρύτερα από το χωματόδρομο που έρχεται στο σημερινό Μιλιαρίσι από τη Ζίντα. Απέχει από το σημερινό χωριό περίπου ένας χιλιόμετρο σε βορειοανατολική κατεύθυνση. Έχει εγκαταλειφτεί από τον προηγούμενο αιώνα αφού ήδη στην απογραφή του 1881 δεν περιλαμβάνεται στους καταλόγους.
  Η πρώτη αναφορά του χωριού γίνεται στα 1261 λίγα χρόνια δηλαδή μετά τη βενετσιάνικη κατάκτηση του νησιού, πράγμα που φανερώνει ότι το χωριό κατοικούνταν κατά τη Β΄ βυζαντινή περίοδο της Μεγαλονήσου. Η θέση των χωριών πάνω στην ίδια λοφοσειρά που βρίσκεται και η Ζίντα και η Βιτσιλιά φανερώνει ότι η κατοίκηση των τόπων αυτών δεν θα πρέπει να απέχει χρονολογικά πολύ μεταξύ τους. Φαίνεται ότι οι κάτοικοι αποσύρθηκαν σε ψηλότερα σημεία για κάποιο λόγο που πρέπει να σχετίζεται με την ασφάλειά τους. Αν αυτή η υπόθεση ευσταθεί εν μέρει έστω θα πρέπει να αναζητήσουμε την κατοίκηση των χωριών αυτών τουλάχιστον στην εποχή της Αραβοκρατίας ή πρωτύτερα.
  Στην άποψη αυτή έρχεται να προστεθεί ενισχυτικά η πληροφορία ότι το χωριό αποτελούσε μια από τις serventariae της υπαίθρου και ήταν πεζικό φέουδο του Marco Gradenico. Η οικογένεια των Γραδονίκων (ή Γραδινίκων) ήταν μαζί με την οικογένεια των Βενιέρων οι πιο πολυάριθμες και πλουσιότερες οικογένειες της Κρήτης μετά τη διάλυση των άλλων μεγάλων οικογενειών που προηγήθηκαν σε υποκινήσεις επαναστάσεων και αποδεκατίστηκαν.
  Στην επανάσταση του Αγίου Τίτου «πρωτοσυνωμότης» θεωρείται ο Tito Gradenico ο οποίος μάλιστα είναι ο ένας από τους δυο προσωπικούς συμβούλους του διορισμένου Δούκα της Αυτόνομης Κρητικής Δημοκρατίας, του Marino Gradenico. Ο πρώτος φεουδάρχης του Μιλιαρισιού Marco Gradenico καταγράφεται ως μέλος του εικοσιτετραμελούς Συντακτικού Σώματος της κρητικής Δημοκρατίας του Αγίου Τίτου. Οι βενετσιάνικες πηγές παρουσιάζουν τον Μάρκο ως ένα άτομο που προκαλούσε φόβο (επίφοβο), ύπουλο και άγριο, ατίθασο και δημαγωγό. Ήταν συνεργάτης του άλλου όμοιού του και αρχιστράτηγου των κρητικών δυνάμεων Ιωάννη Καλλέργη. Ανάλαβε την αρχηγία της ανταρσίας μετά τη δολοφονία του Μarino Gradonico παίρνοντας συμβούλους τους δολοφόνους του σεβάσμιου (όπως τον αναφέρουν οι πηγές) Μαρίνου.
  Μετά την κατάπνιξη της «ανταρσίας» του Αγίου Τίτου η οργή της «Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας έπεσε αλύπητη πάνω στους κρητικούς. Φυσικά τα «επίχειρα της προδοσίας» τους πλήρωσαν και οι πρωταίτιοι άρχοντες που συμμετείχαν και δεν επανέκαμψαν έγκαιρα όπως κάποιοι άλλοι. Από τους σταθερούς στο επαναστατικό αυτό κίνημα ήταν και ο Μάρκος Γραδίνικος, ο φεουδάρχης του Μιλιαρισιού, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο και τιμωρήθηκε στον δι απαγχονισμού θάνατο και σε δήμευση της περιουσίας[1] του. Η ποινή εκτελέστηκε μπροστά στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου (στα Λιοντάρια σήμερα) το φέουδό του δημεύτηκε, όπως είχε προαναγγελθεί. Έτσι το 1368 τα κτήματα του πεζικού φέουδου στο Μιλιαρίσι βγαίνουν σε δημοπρασία και πουλιούνται. Μαζί εκποιείται και η σερβενταρία (serventaria) του φεουδάρχη.
  Δεν γνωρίζουμε τον αγοραστή του φέουδου, αλλά από τη χρονολογία αυτή και μετά δεν μνημονεύεται φεουδάρχης στο Μιλιαρίσι. Φαίνεται πως η διάλυση του φέουδου αποτέλεσε την αιτία της διάσπασης των κατοίκων σε Πάνω και Κάτω Μιλιαρίσι. Τα κτήματα του φέουδου - αυτό είναι το πιθανότερο - αγοράστηκαν από ελεύθερους χωρικούς ( contantini). Η νέα πραγματικότητα επέφερε κάποιες αλλαγές και στα θρησκευτικά πράγματα. Οι κάτοικοι του χωριού ανήκουν στο ορθόδοξο δόγμα και κατορθώνουν (ένα αιώνα περίπου αργότερα) στα 1497 να κερδίσουν την άδεια ώστε ο Νικόλαος Δοριανός από το Μιλιαρίσι να πάει εκτός Κρήτης[2] και να χειροτονηθεί (ορθόδοξος) ιερέας, υποσχόμενος ότι θα μνημονεύει τον Πάπα στις λειτουργίες που θα τελεί.
  Από την εποχή αυτή και μετά συναντάμε το χωριό σε αρκετά έγγραφα που μας δίνουν μια ικανοποιητική εικόνα για την λεπτομερέστερη γνωριμία μας με την ιστορία του χωριού. Στις απογραφές τόσο των Βενετσιάνων όσο και των Οθωμανών που ακολούθησαν αναφέρονται και τα δυο χωριά (Πάνω και Κάτω Μιλιαρίσι) με κατοίκους που ο αριθμός τους κυμαίνεται από 140 το 1583 μ.Χ. (Καστροφύλακας) μέχρι 13 (απογραφή του 1971). Ο οικισμός του Επάνω Μιλιαρισιού καταγράφεται στην απογραφή του 1834 με 1 χριστιανική και 4 μουσουλμανικές οικογένειες, αλλά όχι και σ’ αυτήν του 1881 όπου αναγράφεται ένας οικισμός Μιλιαρίσι να ανήκει στο Δήμο Αρκαλοχωρίου με 5 χριστιανούς και 25 οθωμανούς κατοίκους.
  Με την ανταλλαγή των πληθυσμών και τον ερχομό των προσφύγων εγκαταστάθηκαν και στο χωριό αυτό μικρασιάτες, οι οποίοι κατά πως δείχνει η απογραφή του 1928 προκάλεσαν νέα δημογραφική «έκρηξη» στο χωριό αφού καταγράφονται 78 κάτοικοι. Από τότε και μετά όμως αρχίζει η φθίνουσα πορεία του πληθυσμού. Σήμερα στο χωριό δεν υπάρχουν κάτοικοι, επειδή απορροφήθηκαν από τα Πάρτηρα, το μεγάλο διπλανό χωριό οι περισσότεροι, είτε από το Αρκαλοχώρι και το Ηράκλειο.
  Στα χρόνια της γερμανικής κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης το χωριό πλήρωσε σε είδος κυρίως (διατρέφοντας τους αντάρτες και παρέχοντάς τους πληροφορίες) το χρέος του προς την πατρίδα. Έξω από το χωριό βρίσκεται γνωστή η σπηλιά - κρησφύγετο της αντάρτικης ομάδας των «Χριστοδούληδων» από τον Πατσίδερο. Οι περισσότεροι κάτοικοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία και αυτό προκάλεσε μερικές φορές τριβές μεταξύ των ανταρτών και των κατοίκων επειδή οι πρώτοι έπαιρναν επαναστατικώ δικαίω (έκλεβαν) τα ζώα των χωρικών. Κάποιος μάλιστα από τους κατοίκους κατηγορήθηκε ότι εξαιτίας της συχνής κλοπής των προβάτων του συνεργάστηκε με τους Γερμανούς, αποκαλύπτοντας μέλη της Εθνικής αντιστασιακής οργάνωσης των Παρτήρων με αποτέλεσμα να συλληφθούν και να εκτελεστούν δυο παλικάρια από τα Πάρτηρα[3].
  Στη νότια πλευρά βρίσκεται χτισμένο το βενετσιάνικο υδραγωγείο του χωριού (πετρόχτιστη πηγή) έργο της εποχής που το χωριό ήταν στην κυριότητα του πρώτου φεουδάρχη του. Το όνομα του χωριού ετυμολογείται είτε από το βυζαντινό νόμισμα «μιλιαρίσιον», είτε από σύνθεση του βυζαντινού επίσης πληθυντικού της λέξης «μίλιον» και της πολυσήμαντης αρχαιοελληνικής λέξης ρύσιον (= το λάφυρο, το ενέχυρο, τα λύτρα, η λύτρωση, η θυσία στους θεούς, κ.τ.λ.) οπότε η γραφή του ονόματος είναι διαφορετική.
  Η προφορική παράδοση θέλει το όνομα του χωριού να προέρχεται από ένα βυζαντινό αγώνισμα δρόμου (το μιλιαρίσιον) που είχε καθιερωθεί στα βυζαντινά χρόνια και που η απόσταση που έπρεπε να διανύσουν οι αθλητές τρέχοντας (μια παραλλαγή της παράδοσης θέλει τον αγώνα ιππικό) την απόσταση ενός μιλιαρισίου (μιλίου μικρότερου σε απόσταση από το κανονικό βυζαντινό μίλι).
[1] Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την επανάσταση του Αγίου Τίτου, την αποτυχία, την τιμωρία των πρωταιτίων και το θάνατο του Μιλιαρισιανού φεουδάρχη θα βρει ο αναγνώστης στις σελίδες του τόμου «Ο ΔΗΜΟΣ ΑΡΚΑΛΟΧΩΡΙΟΥ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ όπου γίνεται η λεπτομερής αναφορά της Επανάστασης.
[2] Στην Κρήτη δεν υπήρχαν επίσκοποι του ορθόδοξου δόγματος για να μπορούν οι ιερείς να χειροτονούνται στο νησί. Αναγκάζονταν, λοιπόν, κι αυτό ήταν ένα σημαντικό μέτρο εναντίον του ορθόδοξου δόγματος, να καταφεύγουν σε εκκλησιαστικούς αξιωματούχους εκτός Κρήτης (συνήθως στον Κορίνθου) για να χειροτονούνται οι ορθόδοξοι παπάδες. Κι αυτό είναι ένα στοιχείο ότι οι Βενετσιάνοι δεν πραγματοποίησαν τη δέσμευσή τους να επιτρέψουν το διορισμό ορθοδόξου επισκόπου στην επισκοπή Αγρίου όπως όριζε η συνθήκη Βενετών - Καλέργη.
[3] Στην αναφορά μας για τα Πάρτηρα καταγράφουμε το γεγονός και τα ονόματα των δολοφονημένων από τους Γερμανούς παλικαριών.

Το κείμενο παρατίθεται τον Σεπτέμβριο 2004 από την ακόλουθη ιστοσελίδα, με φωτογραφία, του Δήμου Αρκαλοχωρίου

• http://www.arkalochori.gr/docs/miliarisi.htm (1 φωτ.)