Το 1982 ο Δήμος Νάξου επέτυχε να χρηματοδοτηθεί από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού
για να διαμορφώσει σε πλατεία την περιοχή στα δυτικά της Μητρόπολης, που μόλις είχε απαλλαγεί από
τα πρόχειρα κτίσματα που την κατελάμβαναν. Η απαραίτητη αρχαιολογική έρευνα του υπεδάφους που
έπρεπε να προηγηθεί άρχισε αμέσως με χρηματοδότηση της Αρχαιολογικής Εταιρείας υπό τη διεύθυνση
του καθηγ. Β. Λαμπρινουδάκη, ως εκπροσώπου της και της Φωτεινής Ζαφειροπούλου, εφόρου των αρχαιοτήτων
της περιοχής και με την συμμετοχή και άλλων επιστημόνων, όπως της Όλγας Φιλανιώτου και της Αλίκης
Μπικάκη.
Οι ανασκαφές του Νικολάου Κοντολέοντος στην παραλία της
Γρόττας,
στο Ειρηνοδικείο και στα Απλώματα είχαν ήδη από το 1949 καταστήσει γνωστό ότι στο βόρειο μέρος της
Νάξου άνθησε ήδη στη δεύτερη π.Χ. χιλιετία μια σημαντική πόλη. Αναμένονταν, λοιπόν, και εδώ στη Μητρόπολη
ενδιαφέροντα ευρήματα. Όμως αυτά που αποκαλύφθηκαν στα τρία χρόνια της ανασκαφής, από το 1982 ως
το 1984, υπερέβησαν κάθε προσδοκία.
Από την πόλη των τελευταίων αιώνων της δεύτερης π.Χ. χιλιετίας, που ανήκε στον ίδιο πολιτισμό
με τις
Μυκήνες, διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση
ένα μεγάλο κομμάτι του τείχους της, που κατέβαινε από το λόφο του Κάστρου προς τη θάλασσα. Πάνω στην
πλάτους τριών μέτρων λίθινη βάση του διατηρήθηκε μεγάλο μέρος των πλίνθων από πηλό, με τα άχυρα που
αναμείγνυαν για συνοχή ακόμη άθικτα μέσα τους. Το είδος αυτό των τειχών το γνωρίζουμε και από λίγες άλλες
περιπτώσεις, το παράδειγμα της Νάξου είναι, όμως, από αυτή την εποχή το μοναδικό που μπορεί κανείς να επισκεφθεί
σήμερα. Μέσα από το τείχος ήλθαν στο φως διάφορα διαμερίσματα εργαστηρίων κατασκευής αγγείων, με μοναδικές
και εδώ πληροφορίες για τις βιοτεχνίες της μακρινής αυτής εποχής: Πάγκοι πάνω στους οποίους ήταν ακουμπισμένα
ακόμη άψητα αγγεία. Συστήματα λεκανών για το βάψιμο των αγγείων με τη λευκή ουσία του καολίνη. Φούρνος για
το ψήσιμο, κοντά στον οποίο βρέθηκε ένας από τους μεγαλύτερους κρατήρες της μυκηναϊκής εποχής που γνωρίζουμε.
Η ιδιαίτερα ζωντανή αυτή πόλη, όπως γνωρίζουμε από τις έρευνες στην περιοχή, είχε πυκνό ιστό σε μεγάλη έκταση
και κατέληγε προς την παραλία με ένα ισχυρό λιμενικό έργο, διατηρούμενο σήμερα βυθισμένο στη θάλασσα.
Ποιοί ήταν οι κάτοικοι αυτής της πόλης; Φαίνεται πως δεν ήταν άλλοι από τους προγόνους των κατοίκων
της Νάξου της κλασικής εποχής, δηλαδή των Ελλήνων της πρώτης π.Χ. χιλιετίας. Η τύχη το θέλησε, ώστε η ανασκαφή
αυτή να αποκαλύψει το μέρος που διάλεξαν οι ίδιοι για να τους θυμίζει την ιστορία τους και την καταγωγή τους. Αυτό
είναι το δεύτερο σημαντικό σύνολο του ευρήματος. Γύρω στο 1050 π.Χ. το παραλιακό μέρος της πόλης εγκαταλείφθηκε.
Με την κατάρρευση του μυκηναϊκού συστήματος εξουσίας υπήρχαν κίνδυνοι από τη θάλασσα. Όμως, οι κάτοικοι δεν
πήγαν μακριά. Γιατί άρχισαν να θάβουν τους νεκρούς τους ανάμεσα στα ερείπια αμέσως μετά την εγκατάλειψη, όπως
δείχνουν τα αγγεία που έβαζαν μέσα. Μετά από μια έως δύο γενιές, μάλιστα, παραμέρισαν κοντά στο τείχος τα ερείπια
και άρχισαν να θάβουν συστηματικά μέσα σε οικογενειακούς περιβόλους. Ο περίβολος με τον τάφο συνέχιζε να αποτελεί
την αναφορά στην παραδοσιακή εστία της οικογένειας. Ότι πρόκειται για τους ίδιους ανθρώπους βεβαιώνεται από το
γεγονός ότι σε ένα νεκρό του 10ου π.Χ. αιώνα έβαλαν σημάδι πάνω στον τάφο του ένα μυκηναϊκό αγγείο του 12ου αιώνα.
Λίγο αργότερα σταματούν οι ταφές, και πάνω στις στάχτες που τις σκέπασαν από τις τελετές, ξαναμοιράζονται οι περίβολοι,
ανάλογα με την εξέλιξη των οικογενειών, και μέσα τους φτιάχνονται πια μόνο χαμηλές πρόχειρες τράπεζες, πάνω στις
οποίες γίνονται δείπνα ή προσφορές προς τιμήν των νεκρών. Είναι φανερό ότι τώρα δεν φροντίζεται πια ένας συγκεκριμένος
νεκρός, αλλά τιμώνται γενικότερα οι πρόγονοι ενός γένους.
Ήταν ήδη γνωστό στους ιστορικούς, ότι οι Έλληνες, όταν στις αρχές της πρώτης π.Χ. χιλιετίας σχημάτιζαν τα
μικρά τους κράτη, που ήταν η πόλη και η περιοχή της, αναζητούσαν σημάδια της ιστορικής τους ταυτότητας, και ενός ένδοξου
παρελθόντος της πόλης τους. Αυτά συνήθως τα δημιουργούσαν θάβοντας νεκρούς και τιμώντας τους ως προγόνους κοντά
σε επιβλητικά ερείπια της μυκηναϊκής εποχής, που είχε γίνει θρυλική με τα ποιήματα του Ομήρου. Σε καμιά, όμως, από τις περιπτώσεις
αυτές που άφησαν ίχνη δεν διατηρήθηκε με τόση καθαρότητα και με τόση ένταση, όσο εδώ στη Μητρόπολη, η εικόνα αυτής
της δραστηριότητας. Από αναγκαστικές ανασκαφές σε οικόπεδα ξέρουμε σήμερα ότι τέτοιοι ταφικοί οικογενειακοί περίβολοι
έγιναν στις αρχές της πρώτης χιλιετίας σε όλο το παραλιακό τμήμα της μυκηναϊκής πόλης της Γρόττας. Όμως γύρω στο 700 π.Χ.
στη Μητρόπολη, όπου διετηρείτο επιβλητικά τμήμα του τείχους από το θρυλικό μυκηναϊκό παρελθόν, ένα μέρος των περιβόλων
σκεπάσθηκε με πεσμένες και σπασμένες πλίνθους από αυτό και αποτέλεσε μια νέα μορφή τάφου, ένα κυκλικό σωρό, έναν τύμβο,
ο οποίος συνέχισε να δέχεται τιμές ως ηρώο των προγόνων. Δίπλα του, από τη Μητρόπολη ως τα παλιά σφαγεία, απλώθηκε η αγορά,
το κέντρο της αρχαίας Νάξου. Το ερείπιο του μυκηναϊκού τείχους και ο τύμβος των προγόνων έμειναν όρθια και σεβάσμια μέχρι
τον 2ο μ.Χ. αιώνα. Την εποχή εκείνη είχαν φαίνεται ήδη χάσει την σημασία τους και σκεπάσθηκαν ξανά με σπίτια. Είναι χαρακτηριστικό
ότι τόσο η τελευταία μυκηναϊκή, όσο και η ρωμαϊκή αυτή πόλη έχουν όμοιο προσανατολισμό με την σημερινή.
Οι πολλαπλές αξίες που αντιπροσωπεύουν τα ευρήματα αυτά έπεισαν ειδικούς και τοπική αυτοδιοίκηση ότι έπρεπε
να διατηρηθούν ορατά και να αναδειχθούν. Το ιδιαίτερα εύφθαρτο υλικό τους επέβαλλε την δραστική προστασία τους. Και η
σύγχρονη ζωή απαιτούσε την διατήρηση της λειτουργίας του χώρου ως πλατείας. 'Ετσι δημιουργήθηκε η ιδέα της προστασίας
τους σε υπόγειο χώρο, που διατύπωσε ο συνάδελφος κ. Μανόλης Κορρές. Ο Δήμος της Νάξου, με συγκινητική διάθεση συνεργασίας,
προχώρησε στην υλοποίηση της ιδέας με μελέτη του μηχανικού Γουρζή, η οποία οδήγησε στην κατασκευή με την χρηματοδότηση
του ΕΟΤ του σκελετού του στεγάστρου που ήταν επείγουσα. Ιδιαίτερα λεπτή και δύσκολη σ' αυτή τη φάση ήταν η θεμελίωση των
απαραιτήτων στύλων του βαρέος στεγάστρου σε σημεία που δεν θίγονταν τα αρχαία λείψανα. Σε δύο περιπτώσεις που δεν υπήρχε
καλύτερη λύση, οι λίθοι των αρχαίων κατασκευών που θίγονταν σχεδιάστηκαν, αριθμήθηκαν, απομακρύνθηκαν, και μετά την κατασκευή
των πεδίλων επανατοποθετήθηκαν στη θέση τους. Το στέγαστρο έσωσε τα ευπαθή λείψανα.
Όμως, η τελική διαμόρφωση σε επισκέψιμο χώρο απαιτούσε αρχιτεκτονική μελέτη. Και η οργάνωση μιας επίσκεψης στον
σεβάσμιο αυτό χώρο δεν μπορούσε να αγνοήσει ούτε τα άλλα λείψανα της πρώιμης κατοίκησης στη Γρόττα (π.χ. πάτωμα σπιτιού
από την τέταρτη π.Χ. χιλιετία ή πλακόστρωτος μυκηναϊκός δρόμος) ούτε τον σημαντικότατο χώρο των Παλατιών, με τον μαρμάρινο
ναό του Απόλλωνος από τον 6ο π.Χ. αιώνα. Ήταν φανερό ότι η υποβαθμισμένη τότε περιοχή της Γρόττας μπορούσε να οργανωθεί
σε ένα χώρο, όπου παράλληλα με τις λειτουργίες της σύγχρονης ζωής θα προβαλλόταν η εξαιρετική ιστορική σημασία του τόπου.
Την ανάγκη αυτή ήλθε να εξυπηρετήσει η προγραμματική σύμβαση που υπεγράφη από την Μελίνα Μερκούρη το 1989 μεταξύ του
Υπουργείου Πολιτισμού, του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και του Δήμου Νάξου με σκοπό την οργανωμένη ανάδειξη της μακρότατης
και πολιτισμικά ιδιαίτερα σημαντικής ιστορίας της περιοχής. Την αρχιτεκτονική προμελέτη του συνόλου και την οριστική μελέτη για
την μετατροπή του στεγάστρου της πλατείας Μητρόπολης σε υπόγειο επιτόπιο μουσείο ανέλαβε η Αγνή Κουβελά, που επέβλεψε
και την εκτέλεσή της. Πολύτιμες για την προμελέτη ήταν και οι συμβουλές του μέλους της επιτροπής της σύμβασης συγκοινωνιολόγου
καθηγητή Δημήτρη Φιλιππίδη.
Από τους σκοπούς της προγραμματικής έχει ήδη επιτελεσθεί ένα μεγάλο μέρος: H πεζοδρόμηση και η διαμόρφωση της
πρόσβασης προς το νησί των Παλατιών και το ναό του Απόλλωνα έγινε μέσα στο πνεύμα της γενικής προμελέτης με μελέτη και έξοδα
του Δήμου Νάξου. Το επιτόπιο μουσείο και η διαμόρφωση της πλατείας Μητρόπολης και του μικρού άλσους στη Χρυσοπολίτισσα, καθώς
και η διαμόρφωση σε πεζόδρομο του δρόμου που οδηγεί στο μουσείο και στη Μητρόπολη ολοκληρώθηκαν. Το 1998, μάλιστα, προτάθηκαν
από τον Σύλλογο Αρχιτεκτόνων μαζί με άλλες δύο διαμορφώσεις πλατειών ως τα καλύτερα έργα για την απονομή διεθνούς βραβείου.
'Ενα τρίτο έργο έγινε στα Παλιά Σφαγεία. Το εγκαταλελειμμένο και ερειπωμένο κτίριο διαμορφώθηκε με μελέτη του Δημήτρη Κουτσογιάννη
έτσι, ώστε να διατηρήσει τα στοιχεία της αρχικής μορφής του, αλλά συγχρόνως να δεχθεί την ήπια χρήση μιας παιδικής βιβλιοθήκης,
που εγκατέστησε ο Δήμος και το Υπουργείο Παιδείας σ' αυτό. Πρόθεση της επιτροπής της προγραμματικής είναι να τοποθετηθεί μέσα
σ' αυτό και υλικό από την νεώτερη ιστορία της Νάξου, ώστε οι πολιτιστικοί πόλοι που αποκτά αυτή η περιοχή της Χώρας να αναφέρονται
σε όλη της την ιστορική διαδρομή.
Η επί τόπου έκθεση στο μουσείο δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι σύγχρονες κατασκευές προβλέφθηκε να μην πατήσουν πάνω
στα αρχαία λείψανα. Με μελέτη και προσοχή έγιναν μερικές αποκαταστάσεις των ερειπίων, έγιναν επίσης στο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ακριβή αντίγραφα των εκτιθεμένων κινητών
ευρημάτων, των οποίων τα πρωτότυπα βρίσκονται στο μουσείο στο Κάστρο και λήφθηκε ειδική μέριμνα για τον έλεγχο της υγρασίας, τον
οποίο μετρούν ειδικά μηχανήματα. Στην διαμόρφωση της έκθεσης του ενημερωτικού υλικού μέσα στο μουσείο η προσφορά της αρχιτέκτονος
του ΤΑΠ και μέλους της επιτροπής Μπέσσης Δρούγκα υπήρξε πολύτιμη. Καθοριστική όμως γενικά για την τύχη των πολυτίμων λειψάνων που
διασώθηκαν υπήρξε η αγάπη γι' αυτά του Μανόλη Ανεβλαβή. Από την ανασκαφή τους μέχρι την προστασία τους κατά τις εργασίες και την
αποκατάστασή τους ο Μανόλης υπήρξε, με πλήρη ανιδιοτέλεια, ο επί τόπου φύλακας άγγελός τους.
Με την πραγματοποίηση μιας ήπιας επέμβασης για την ανάδειξη των αρχαίων στον Κοκκινόβραχο και την παραλία της Γρόττας
θα ολοκληρωθεί το έργο της προγραμματικής. Τα έργα αυτά δεν συντελούνται χωρίς δυσκολίες. Χρειάζονται την συμβουλή πολλών ειδικών.
Κοστίζουν ακριβά και απαιτούν την εξασφάλιση πιστώσεων. Πραγματοποιούμενα μέσα σε χώρους που σφύζει η σύγχρονη ζωή θίγουν παγιωμένες
συνήθειες και προκαλούν αντιδράσεις, που πρέπει να απορροφηθούν. Όμως αξίζει να γίνουν. Από όλα αυτά περάσαμε και εμείς, και το Δημοτικό
Συμβούλιο, και οι κάτοικοι της περιοχής. Το αποτέλεσμα είναι η σύνθεση που παραδόθηκε στο τοπικό και το παγκόσμιο κοινό. Μια σύνθεση που,
πιστεύουμε, πλουτίζει την εικόνα της σύγχρονης ζωής με το βάθος και το αδιαμφισβήτητο δικαίωμα μιας λαμπρής ιστορικής ταυτότητας.
Κείμενο :
Καθηγ. Βασίλειος Λαμπρινουδάκης 
