Πλήθος σωστικών και λιγότερες συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή
των αρχαίων Θηβών έφεραν στο φως άφθονα στοιχεία για την ιστορία και την τέχνη της πόλης. Ομως η συνεχής κατοίκηση και η παρουσία μιας δυναμικής σύγχρονης πόλης πάνω από τα αρχαία λείψανα κατέστησαν αδύνατη την πλήρη έρευνα της θέσης. Η κατοίκηση άρχισε στα Νεολιθικά χρόνια (Πυρί) και ο οικισμός ήταν ήδη ισχυρός στην Πρωτοελλαδική (3000 - 2000 π.Χ) και Μεσοελλαδική περίοδο (2000 - 1600 π.Χ). Η πόλη έφθασε σε ύψιστο σημείο μαγαλείου και δύναμης στη Μυκηναϊκή περίοδο (1600-1100 π.Χ.). Η Θήβα ήταν μία αξιόλογη πόλη στα γεωμετρικά και αρχαϊκά χρόνια και στην κλασική περίοδο κέρδισε την "ηγεμονία" της Ελλάδας (371-362 π.Χ.) Μετά τη μάχη της
Χαιρώνειας
(338 π.Χ.) και την πλήρη καταστροφή της από τους Μακεδόνες (335 π.Χ.), η Θήβα
ουδέποτε ανέκτησε την παλαιότερη δόξα και δύναμή της.
Πριν το 1900 σποραδικές ανασκαφές έλαβαν χώρα στην περιοχή των Θηβών. Μεταξύ 1906 και 1929 ο Α. Κεραμόπουλλος ανέσκαψε μέρος του μυκηναϊκού ανακτόρου και των οχυρώσεων της Καδμείας, πολλούς μυκηναϊκούς θαλαμοειδείς τάφους και το ναό του Ισμηνίου Απόλλωνος. Ο Ν. Πλάτων και η Ε. Τουλούπα (1963-5) και αργότερα άλλα μελη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας ανέσκαψαν νέα σπουδαία λείψανα του μυκηναϊκού διοικητικού κέντρου και τμήματα της κάτω πόλης των αρχαίων και μεσαιωνικών χρόνων. Κατά το 1993-95 αποκαλύφθηκε σημαντικός αριθμός (περίπου 250) πινακίδων σε Γραμμική Β γραφή κάτω από την οδό Πελοπίδου ("οπλοθήκη").
Στερεωτικές εργασίες στη Θήβα άρχισαν για πρώτη φορά το 1994 με τη στερέωση - αναστήλωση του μνημειώδους θαλαμοειδούς τάφου "των Οιδίποδος Παίδων" στα Καστέλλια. Οι εργασίες συνεχίζονται και θα ολοκληρωθούν στα επόμενα χρόνια.
Τα σημαντικότερα μνημεία της Θήβας είναι:
•
Το Μυκηναϊκό Ανάκτορο ή Καδμείον (14ος-13ος αιώνας
π.Χ.). Ενα από τα σημαντικότερα μυκηναϊκά διοικητικά κέντρα (ανάκτορα)
της Ηπειρωτικής Ελλάδος στο κέντρο περίπου της Καδμείας ακρόπολης. Τα διάφορα
παραρτήματα και γραφεία του εκάλυπταν μέγα μέρος του φυσικού λόφου των Θηβών.
Τμήματα του ανακτόρου, που ήταν δακοσμημένα με τοιχογραφίες, ανεσκάφησαν από τον Α. Κεραμόπουλλο (1906-1929) και αργότερα (1963-1995) από αρχαιολόγους
της Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. Ιδιαιτέρως σημαντικά είναι
τα αρχεία των πήλινων πνακίδων Γραμμικής Β΄γραφής, οι ενεπίγραφοι ψευδόστομοι αμφορείς, το "Δωμάτιο του Θησαυρού" και η "Οπλοθήκη".
•
Ο ναός του Ισμηνίου Απόλλωνος ανήκει στη
σπουδαιότερη λατρεία των Θηβών, μαζί με αυτήν της Δήμητρας Θεσμοφόρου και βρίσκεται στον πευκόφυτο λόφο μεταξύ του νεκροταφείου των Θηβών (Αγιος Λουκάς) και των Ηλεκτρών Πυλών. Ανασκάφηκε από τον Α. Κεραμόπουλλο (1916). Τα λείψανά του ανήκουν σε ναό με διαστάσεις 21,60 Χ 9,23 μέτρα και έχει κιονοστοιχία 12 Χ 6 που κτίστηκε ίσως μετά τη νίκη των
Λεύκτρων (371 π.Χ.). Πριν από το σωζόμενο σήμερα, υπήρχε ο αρχαϊκός και ο γεωμετρικός ναός. Από τον αρχαϊκό ναό σώθηκαν μόνο τμήματα της πήλινης κεράμωσης.
•
Οι πύλες της Καδμείας. Από τις επτά μυθολογικές Πύλες των Θηβών, των οποίων είναι γνωστά από την παράδοση περισσότερα ονόματα, μόνο η είσοδος ανάμεσα στους δύο κυκλικούς πύργους των Ηλεκτρών πυλών σώζεται σήμερα. Κοντά στις Προιτίδες και στις Ομοωίδες διατηρήθηκαν τμήματα του μυκηναϊκού τείχους (ανασκαφές 1915, 1984). Οι υπόλοιπες τοποθετούνται με βάση τις εξόδους της πόλης σε διάφορα σημεία. Οι πύργοι των Ηλεκτρών ανασκάφησαν από τον Α. Κεραμόπουλλο (1908) και χρονολογήθηκαν στην εποχή της ανάκτισης της πόλης από τον Κάσσανδρο (315 π.Χ.).
