Η
αρχαία πόλη των Φερών, μία από τις σημαντικότερες της
Θεσσαλίας,
κατοικήθηκε συνεχώς από την τελική νεολιθική (γύρω στο 3000 π.Χ.) ως και την πρώιμη
ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο (1ος αιώνας μ.Χ.), οπότε πιθανότατα εγκαταλείφθηκε.
Ο νεώτερος οικισμός, με το όνομα
Βελεστίνο,
δημιουργήθηκε κατά την ύστερη βυζαντινή περίοδο (13ος αιώνας) και κατέχει σημαντική
θέση στη νεώτερη ελληνική ιστορία (πατρίδα του Ρήγα Φεραίου). Σήμερα αποτελεί
μία ακμάζουσα κωμόπολη, που εν μέρει είναι κτισμένη πάνω σε τμήμα της αρχαίας
πόλης, ευτυχώς όχι στο πιο σημαντικό.
Οι πρώτες σημαντικές, αλλά περιορισμένης έκτασης ανασκαφικές έρευνες
στην περιοχή Φερών Βελεστίνου πραγματοποιήθηκαν κατά το πρώτο τέταρτο του 20ού
αιώνα στο ναό του "Θαυλίου Διός", σε συνεργασία της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας
(Α. Αρβανιτόπουλος) με τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή (Y. Bequignon). Από το 1977
και εξής η ΙΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Βόλου διενεργεί συνεχώς
ανασκαφές, ελάχιστες συστηματικές (οχύρωση ακρόπολης) και κατά κανόνα σωστικές,
που όμως αποκαλύπτουν αξιόλογα μνημεία. Πρόσφατα απαλλοτριώθηκαν αρκετά ακίνητα,
προκειμένου να συνεχισθούν συστηματικές ανασκαφές και να αναδειχθούν τα υπάρχοντα
μνημεία.
Ελάχιστες μέχρι τώρα αναστηλωτικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν στο
τείχος της ακρόπολης, ενώ καθημερινά συντηρούνται τα ευαίσθητα μνημεία. Από την
ΙΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων έχει προταθεί η οργάνωση ενός
Αρχαιολογικού-Ιστορικού Πάρκου Φερών-Βελεστίνου, που θα περιλάβει όλα τα αρχαία
και νεότερα μνημεία, τα οποία βρίσκονται διάσπαρτα μέσα στον πολεοδομικό ιστό
της σύγχρονης κωμόπολης και γύρω από αυτόν. Η πρόταση προβλέπει και αναστηλωτικά
έργα σε ορισμένα μνημεία.
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του αρχαιολογικού
χώρου είναι:
Ακρόπολη.
Βρίσκεται στη ΝΔ πλευρά της αρχαίας πόλης και περιλαμβάνει δύο λόφους: τη λεγόμενη
"Μαγούλα Μπακάλη", όπου και η θέση του προϊστορικού οικισμού-πυρήνα της μετέπειτα
πόλης και το λόφο του "Αγίου Αθανασίου" ή "της Παναγίας", όπου σώζεται η οχύρωση
του 4ου αιώνα π.Χ.
Υπέρεια Κρήνη.
Πανάρχαια πηγή, "νάμα θεοφιλέστατον" (Σοφοκλής, αποσπ. 825Ν.), βρίσκεται στο κέντρο
της αρχαίας πόλης και σχηματίζει μία μικρή λίμνη που περιβάλλεται από πλατάνια.
Μέσα και έξω από το νερό είναι ορατά τα λείψανα της αρχαιότητας.
Ο ναός του
Θαυλίου Διός. Βρίσκεται στο βόρειο άκρο της αρχαίας πόλης. Πρόκειται για
έναν από τους ελάχιστους ανασκαμμένους αρχαίους ναούς της Θεσσαλίας. Ηταν περίπτερος,
δωρικού ρυθμού, με 6 Χ 12 κίονες και χρονολογείται στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.
Σήμερα σώζεται μόνο το ΝΑ τμήμα της κρηπίδας του.
Κτίριο με στοά.
Τμήμα κτιρίου ελληνιστικών χρόνων, που εντάσσεται στο ΒΑ, πεδινό τμήμα της αρχαίας
πόλης, όπου πιθανόν εκτεινόταν η Αγορά. Το κτίριο έχει κιονοστοιχία δωρικού ρυθμού,
οι κατώτεροι σπόνδυλοι των κιόνων της οποίας σώζονται στη θέση τους και έχουν
μείνει ημίεργοι.
