Η θέση του αρχαίου δήμου του Θορικού εντοπίστηκε στο λόφο Βελατούρι, στην άκρη της πεδιάδας του σύγχρονου Θορικού, κοντά στη θάλασσα.
Ο Θορικός υπήρξε ένας από τους αρχαιότερους δήμους της Αττικής και μία από τις 12 κώμες, που σύμφωνα με την παράδοση, συνοικίστηκαν από τον Θησέα.
Λόγω της γειτνίασής του με τα μεταλλεία του Λαυρίου, ο Θορικός εξελίχθηκε στο σπουδαιότερο κέντρο επεξεργασίας μετάλλων του αιγαιακού χώρου.
Η κατοίκηση στην περιοχή ξεκινά ήδη από τη νεολιθική εποχή, περί το 4500 π.Χ., και συνεχίζεται αδιάλειπτα έως τον 1ο αι. π.Χ.
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τμήμα του προϊστορικού οικισμού, ενώ από το δήμο των ιστορικών χρόνων αποκαλύφθηκαν οικιστικά σύνολα, νεκροταφεία, το θέατρο, καθώς και εγκαταστάσεις επεξεργασίας μετάλλου. Μετά την εξάντληση των μεταλλείων του Λαυρίου και την καταστροφή του Θορικού από το Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα το 86 π.Χ. η περιοχή εγκαταλείφτηκε. Κατοικήθηκε και πάλι κατά τη ρωμαϊκή περίοδο ως τον 6ο αι. μ.Χ., οπότε αρχίζουν οι σλαβικές επιδρομές που ερημώνουν την ύπαιθρο της Αττικής.
Μακρά ιστορία έχει όμως και η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή. Το 1886 ξεκινά εδώ την πρώτη της ανασκαφή σε ελληνικό έδαφος η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών και το 1893-94 τη σκυτάλη παίρνει η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Με τον Θορικό, όμως, έχει συνδέσει κατεξοχήν το όνομά της η Βελγική Σχολή Αθηνών.
Τη δεκαετία του 1960 εγκαινιάζει και συνεχίζει έκτοτε την ανασκαφική της δραστηριότητα στο χώρο, με επίκεντρο την ακρόπολη, το θέατρο, τα ορυχεία και τις μεταλλουργικές εγκαταστάσεις της κλασικής εποχής (5ος-4ος αι. π.Χ.).
Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του
αρχαιολογικού χώρου είναι:
• Οικίες της πρωτοελλαδικής και μεσοελλαδικής περιόδου (2900-1600).
• Οι μνημειακοί θολωτοί και θαλαμωτοί
τάφοι της μυκηναϊκής περιόδου (1600-1100).
• Το
θέατρο.
Μοναδικό, λόγω του ιδιόμορφου
ελλειψοειδούς σχήματός του,
κατασκευάστηκε τον 6ο αιώνα π.Χ. και είναι το αρχαιότερο θέατρο που έχει αποκαλυφθεί μέχρι στιγμής στον ελλαδικό χώρο.
• Η
"Βιομηχανική πόλη".
Ο πυρήνας του οικισμού των ιστορικών χρόνων εντοπίστηκε στη δυτική πλαγιά του λόφου Βελατούρι.
Οικίες, στοές, εργαστήρια και εγκαταστάσεις επεξεργασίας μετάλλων μαρτυρούν όχι μόνο την πυκνότητα της κατοίκησης,
αλλά και την ύπαρξη μιας ακμαίας πόλης κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ.
• Ο "ναός της Δήμητρας και Κόρης". Πρόκειται για ένα μεγάλο οικοδόμημα σε σχήμα διπλής στοάς που χρονολογείται στον 5ο αι. π.Χ.
Το κτίριο έχει κατασκευαστεί εξολοκλήρου από μάρμαρο και είναι δωρικού ρυθμού. Ταυτίστηκε με ναό της Δήμητρας και Κόρης χάρη
σε μια επιγραφή που βρέθηκε στην περιοχή.
