Αρχαιολογικός χώρος Πλαταιών

  Oι αρχαίες Πλαταιές, που κείνται στους πρόποδες του όρους Κιθαιρώνα, παρέμειναν σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους σθεναροί σύμμαχοι των Αθηναίων και αντίπαλοι των Θηβαίων. Στα 479 π.Χ. εκτυλίχτηκε στα εδάφη τους η περίφημη μάχη που σφράγισε με την έκβασή της την αντίσταση των Ελλήνων εναντίον των κατακτητών Περσών και κατέληξε στην ολοκληρωτική τους καταστροφή από τους τελευταίους. Η πόλη καταστράφηκε δύο ακόμη φορές, το 427 και 372 π.Χ. από τους Θηβαίους, που προσπαθούσαν απεγνωσμένα να την προσαρτήσουν στη Βοιωτική Συνομοσπονδία, η οποία τελούσε υπό την ηγεμονία τους. Η πόλη ξανακτίζεται στα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου (τέλη 4ου π.Χ. αιώνα), ενώ τα τείχη της αποκαθίστανται μόλις στον 6ο αι. μ.Χ. επί του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιουστινιανού. Από τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. μαρτυρείται στις Πλαταιές - από επιγραφές και νομίσματα - λατρεία της Ηρας, της Δήμητρας, της Αθηνάς, του Ελευθερίου Διός και της Αρτέμιδος.
  Η Αμερικάνικη Σχολή F.B.Tarbell, J. C. Rolfe, C. Waldstein ανέσκαψε στην περιοχή της αρχαίας Πλάταιας μεταξύ των ετών 1889-1891. Εφερε στο φως το "Ηραίο", το καταγώγιον και την περίφημη επιγραφή με το διοκλητιάνειο διάταγμα (301 μ.Χ.) που ρύθμιζε τις ανώτατες τιμές της πώλησης των προϊόντων. Το 1889 ο Α. Σκιάς ανέσκαψε μυκηναϊκά (1400-1200 π.Χ.) κατάλοιπα στα Β.Δ. της οχυρωμένης ακρόπολης. Το 1973 ο Θ. Σπυρόπουλος έφερε στο φως ορθογώνια θεμέλια κτιρίου και πολυάνδριο του 5ου αι. π.Χ. που τα απέδωσε αντίστοιχα στο βωμό του Ελευθερίου Διός και στον ομαδικό τάφο των πεσόντων στην ομώνυμη μάχη κατά των Περσών (479 π.Χ.).
Τα σημαντικότερα μνημεία των Πλαταιών είναι:
   Οι οχυρωματικοί περίβολοι, συνολικού σωζομένου μήκους 4,5 περίπου χιλιομέτρων, διαφόρων χρονικών περιόδων κυρίως από τον 5ο αιώνα π.Χ. ως τον 4ο ή 5ο αι. μ.Χ. Σώζονται ωστόσο και λιγοστά λείψανα προϊστορικών τειχών (πριν το 1200 π.Χ.). Οι περίβολοι είναι κτισμένοι με διάφορα συστήματα τοιχοδομής - τεκμήρια των διαφόρων χρονικών φάσεων της οχύρωσης - και διαθέτουν στρογγυλούς και τετράγωνους πύργους κατά διαστήματα.
  Το Ηραίο, το ιερό της Ηρας, το οποίο βρίσκεται Β.Δ. της οχυρωμένης ακρόπολης και Ν.Δ. του "ξενώνα". Πρόκειται για περίπτερο δωρικό ναό κτισμένο από τους Θηβαίους στα 426/5 π.Χ. πάνω σε προηγούμενο ναό του 6ου αιώνα π.Χ. που είχε καταστραφεί από φωτιά. Μέσα στο ναό ήταν στημένο το λατρευτικό άγαλμα της Ηρας, έργο του γλύπτη Πραξιτέλη που απεικονιζόταν και στα νομίσματα της πόλης.
  Ο Ξενώνας ή "Καταγώγιον" Β.Δ. του Ηραίου. Κτίστηκε από τους Θηβαίους στα 426 π.Χ. με υλικό από κατεδαφισμένα οικοδομήματα της Πλάταιας, για να καταλύουν σε αυτό οι προσκυνητές του Ηραίου. Ηταν τετράπλευρο με πολλά δωμάτια μοιρασμένα στους δύο ορόφους κάθε πλευράς και εσωτερική κεντρική αυλή. Μετατράπηκε πιθανόν στα ρωμαϊκά χρόνια σε εμπορική αγορά. Σώζεται σήμερα μόνο μία γωνία και μία πλευρά του μεγάλου αυτού οικοδομήματος.
  Ο Βωμός Ελευθερίου Διός. Λίθινα θεμέλια αποδόθηκαν από τον ανασκαφέα Θ. Σπυρόπουλο στο βωμό που έκτισαν οι Ελληνες - κατά παραγγελία του δελφικού μαντείου - μετά τη νικηφόρα μάχη των Πλαταιών ( 479 π.Χ.) για να τιμήσουν τον Ελευθέριο Δία που τους χάρισε τη νίκη. Ο βωμός αποτελούσε κεντρικό μέρος της ετήσιας γιορτής των "Ελευθερίων".
  Το Πολυάνδριο πεσόντων πολεμιστών στη μάχη των Πλαταιών: Κοντά στο βωμό του Ελευθερίου Διός ανεσκάφη ορθογώνιος τάφος με πλάκες, που περιείχε πολλούς σκελετούς και καθόλου κτερίσματα. Κατά τον ανασκαφέα Θ. Σπυρόπουλο μπορεί να είναι το "κοινό μνημείο" των πεσόντων Ελλήνων στη μάχη του 479 π.Χ., όπου μεταφέρθηκαν τα οστά τους από τη θέση που είχαν ταφεί αρχικά.
   Σε όλη την έκταση που περικλείεται από τον οχυρωματικό περίβολο σώζονται λείψανα τουλάχιστον δέκα βυζαντινών εκκλησιών από τον 6ο-15ο αι. μ.Χ. που κτίστηκαν εν μέρει με αρχαίο υλικό.