ΜΟΝΗ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ, Μοναστήρι, ΠΥΘΑΓΟΡΕΙΟ

  Ο μοναχός Νείλος, ένας από τους δυο κτήτορες της μονής της Μεγάλης Παναγίας, ίδρυσε το 1592 το Μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού, το οποίο αναπτύχθηκε πολύ γρήγορα και απέκτησε μεγάλη φήμη προσελκύοντας μεγάλα πλήθη προσκυνητών, όχι μόνο από την Σάμο αλλά και από τις προ του 1922 ανθούσες Ελληνικές Κοινότητες των έναντι της Σάμου μικρασιατικών παραλίων. Αδελφοί της Μονής ήταν οι μετέπειτα επιφανείς Πατριάρχες Ιεροσολύμων Κύριλλος ο Β' (1845 - 1872) και Ιερόθεος (1875 - 1882)οι οποίοι την ενίσχυσαν οικονομικά και την εμπλούτισαν με ιερά σκεύη και αξιόλογα αφιερώματα.
  Ο επιβλητικός και μεγαλοπρεπής ναός ανοικοδομήθηκε από τον Ηγούμενο Γρηγόριο. Έχει σχήμα τρίκλιτης τρουλαίας βασιλικής με διώροφο νάρθηκα. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού είναι πράγματι εντυπωσιακό, βαρύτιμο και περίτεχνο, με πλουσιότατο και ανθηρό φυτικό διάκοσμο και παραστάσιες από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Όσα προεικονίζονται στην Παλαιά Διαθήκη, πραγματώνονται από τη θεανδρική υπόσταση του Χριστού και επαληθεύονται στην καθημερινή λειτουργική ζωή της Εκκλησίας που είναι κοινωνία Πιστεως, Αγάπης και Ελπίδος.
  Το μοναχικό κοινοβιακό ήθος μαρτυρεί το εσώτατο εκκλησιαστικό ήθος, που πηγάζει από το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Οσάκις τελείται η Θεία Λειτουργία, η στρατευομένη και θριαμβεύουσα Εκκλησία είναι παρούσες σε μια ξεχωριστή ενότητα που δεν εκτείνεται μόνο σε έναν άπειρο χώρο, αλλά επίσης και σε ένα άπειρο χρόνο, περιλαμβάνει δηλαδή όλες τις γενεές και όλες τις εποχές. Ο εκ των νεκρών αναστάς Ιησούς γίνεται σύγχρονος με τον "εν ετέρα μορφή" Θεάνθρωπο, με τους Αποστόλους και όλους τους Αγίους της Εκκλησίας, η οποία ως ουρανός πολύφωτος καταυγάζεται από την έλλαμψη του ακτίστου φωτός της θείας και ενδόξου του Χριστού Μεταμορφώσεως.