Οδοιπορικό
Ένα από τα μεγαλύτερα μοναστήρια της
Κρήτης.
Απέχει από το
Ηράκλειο 32
χιλιόμετρα και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα Μονής που αναπτύχθηκε και μεγάλωσε
κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Πριν από το 1669 ήταν μικρό και ασήμαντο μοναστήρι.
Εκείνη την εποχή κυριαρχούσε στην περιοχή μια άλλη Μονή έρημη σήμερα. Η Μονή Αηστράτηγου
(Μιχαήλ Αρχαγγέλου) στον Αγαλαντέ.
Η Μονή Αηστράτηγου βρίσκεται κοντά στο χωριό Καρκαδιώτισσα και απέχει
4,5 χιλιόμετρα από τον Επανωσήφη. Σώζεται μόνον ο Ναός και ελάχιστα κτίσματα τα
οποία χρησιμοποιούνται ως κατοικίες κτηνοτρόφων. Στους τοίχους της Μονής, όμως,
μπορεί να δει κανείς θαυμάσιες βυζαντινές τοιχογραφίες. Η παράδοση αναφέρει ότι
ο Ναός του Αηστράτηγου χτίστηκε από το Βυζαντινό στρατηγό και μετέπειτα Αυτοκράτορα
Νικηφόρο Φωκά, όταν ο τελευταίος ελευθέρωσε την
Κρήτη
από τους Αραβες Σαρακηνούς το 961. Δεν υπάρχουν βέβαια στοιχεία που να αποδεικνύουν
αυτή την άποψη, αλλά η ευρύτερη περιοχή σχετίζεται με τη δράση του σπουδαίου αυτού
Βυζαντινού. Στο ύψωμα Ρόκα είχε υψώσει φρούριο και είχε εγκαταστήσει το στρατηγείο
του. Η Μονή ερημώθηκε κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Λίγο πριν και πιο
συγκεκριμένα το.1655 εκδηλώθηκε μια επιδημία πανώλους στην
Κρήτη
η οποία και αφάνισε οριστικά τους κατοίκους ενός κοντινού χωριού του Αγαλαντέ.
Για πολλά χρόνια τα σπίτια του χωριού παρέμεναν άδεια, ακατοίκητα μέχρι που καταστράφηκαν.
Μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα σώζονταν τα περιβόλια τους, τα καρποφόρα
δέντρα ανάμεσα στα αγριόχορτα. Λέγεται πως τότε ερημώθηκε και το μοναστήρι. Οι
νεώτερες έρευνες, όμως, έδειξαν πως αυτό δεν ευσταθεί. Είχε Ηγούμενο τουλάχιστον
ως το 1672. Πιθανότατα ερημώθηκε λόγω μείωσης του προσωπικού του, λόγω της γρήγορης
ανάπτυξης της άλλης Μονής, εκείνης του Απανωσήφη, αλλά και λόγω των ποικίλων τουρκικών
καταπιέσεων (μόνον οι μεγάλες Μονές μπορούσαν να πληρώνουν τη βαρύτατη φορολογία).
Η εκπληκτική ταχύτητα με την οποία αναπτύχθηκε η Μονή Αγίου Γεωργίου
Επανωσήφη, οφείλεται, κατά κύριο λόγο στην επιδημία πανώλους του 1655. Ο Αγιος
Γεώργιος θεωρήθηκε προστάτης του ντόπιου πληθυσμού από τη φοβερή αρρώστια που
σκότωνε κατά δεκάδες τους ανθρώπους. Σε λίγα χρόνια ήταν ένα μεγάλο προσκύνημα.
Οι πιστοί αφιέρωναν στον Αγιο χρήματα και περιουσίες. Στο μοναστήρι σώζονται ακόμη
και σήμερα εξαιρετικής σημασίας χειρόγραφα με ύμνους προς τον Αγιο Γεώργιο τον
Απανωσήφη. Μέσα από τους ύμνους αυτούς οι πιστοί ζητούσαν τη βοήθεια του Αγίου
για την εξάλειψη της πανούκλας αλλά και των τουρκικών επιδρομών που εκείνα τα
χρόνια αποτελούσαν μάστιγα για την περιοχή. Μπορούμε να φανταστούμε πως οι Τούρκοι
που είχαν στρατοπεδεύσει για 22 χρόνια έξω από το σημερινό Ηράκλειο και προσπαθούσαν
να καταλάβουν την πόλη, λεηλατούσαν συχνά τα κοντινά χωριά και μοναστήρια, ανάμεσα
στα οποία ήταν και η Μονή Επανωσήφη. Ο Ύμνος του Αγίου Γεωργίου είναι σημαντικό
κείμενο. Εκτός από την ωραία γλώσσα του δίνει και ιστορικές πληροφορίες για την
εποχή του.
Η μορφή του κτιριακού συγκροτήματος είναι ενδεικτική της εποχής κατά
την οποία χτίστηκε η Μονή. Δεν είναι φρουριακής μορφής επειδή μετά το 17ο αιώνα
η μοναστηριακή αρχιτεκτονική ακολουθούσε στην
Κρήτη
το δικό της ρυθμό. Αλλωστε τα μοναστήρια δεν κινδύνευαν πια από πειρατικές επιδρομές
για να περιτειχίζονται αλλά και η οχύρωση δεν ήταν ικανή να προστατέψει τους μοναχούς
από τους παντοδύναμους τότε Οθωμανούς. Η δομή της Μονής θυμίζει τη λαϊκή κρητική
αρχιτεκτονική εκείνης της περιόδου με ανεξάρτητα σπίτια (στο μοναστήρι κελιά),
χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Η Τράπεζα βρίσκεται ως συνήθως δυτικά του Ναού,
εκεί που βρίσκεται και το ηγουμενείο.
Το κενό των σχετικών με την ίδρυση πληροφοριών προσπαθεί να καλύψει
η λαϊκή παράδοση. Αναφέρει πως το μοναστήρι χτίστηκε από ένα οδοιπόρο καλόγηρο
που κοιμήθηκε εκεί που είναι σήμερα χτισμένος ο Ναός. Κι άλλες παραδόσεις και
θρύλοι προσδίδουν στη Μονή μια μεταφυσική αίγλη. Οι παραδόσεις μιλούν για θαύματα
του Αγίου Γεωργίου. Λέγεται πως ένας βοσκός είχε ζητήσει την βοήθεια του Αγίου
και του είχε τάξει τα καλύτερα κριάρια από το κοπάδι του. Όταν έφθασε η ώρα να
εκπληρώσει το τάμα του πήγε στη Μονή τα κριάρια αλλά όχι τα καλύτερα. Το επόμενο
πρωί είδε όλα τα ζώα να έρχονται μόνα τους στο Επανωσήφη.
Η Μονή γνώρισε ημέρες μεγάλης ακμής μετά το 18ο αιώνα. Μετά το 1750
γίνεται ένα από τα πιο αξιόλογα πνευματικά κέντρα του νησιού. Τα χειρόγραφα εκείνης
της περιόδου είναι σημαντικά και περιέχουν εκτός από τα κείμενα και ωραία εικονογράφηση.
Ένα τέτοιο χειρόγραφο κατέληξε στο Λονδίνο μετά την επανάσταση του 1821. (Σήμερα
βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο). Ένα άλλο βρίσκεται στο Ηράκλειο στο εκθετήριο
εικόνων της Αγίας Αικατερίνης, και αρκετά άλλα σώζονται στη Μονή. Τα τελευταία
χρόνια, μάλιστα, δημιουργήθηκε εκεί ένα μικρό μουσείο εκκλησιαστικής τέχνης που
φιλοξενεί κειμήλια της Μονής.
Στην επανάσταση του 1821 η Μονή διεδραμάτησε σημαντικό ρόλο. Τα πολύτιμα
κειμήλιά της, τα χρυσά και τα αργυρά φορτώθηκαν σε ένα πλοίο και μεταφέρθηκαν
στο νησί
Ύδρα όπου πουλήθηκαν
για να αγοραστούν όπλα με τα οποία συντηρήθηκε ο αγώνας της κρητικής ελευθερίας.
Στην επανάσταση αυτή σκοτώθηκαν 18 καλόγηροι του Επανωσήφη. Το μοναστήρι ερημώθηκε.
Ο Ναός ανοικοδομήθηκε επί Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840), τότε που ο χαλίφης της
Αιγύπτου Μεχμέτ Αλής (Μωχάμετ Αλι) έλαβε φιλελεύθερα μέτρα διοίκησης της
Κρήτης
για να αποφύγει τους σηκωμούς και τις επαναστάσεις. Δεν άργησε όμως να έρθει και
άλλη κρητική επανάσταση, εκείνη του 1866. Το μοναστήρι ερημώθηκε για μια ακόμα
φορά...
Εκείνη την περίοδο η Μονή Επανωσήφη συντηρούσε με την τεράστια περιουσία
της δεκάδες σχολεία στο
Νομού Ηρακλείου.
Ο μεγάλος αριθμός των μοναχών που ζουν σήμερα εκεί.(ανάμεσά τους και ο καλλιγράφος
καλόγηρος Γαβριήλ Μαμουγιώργης) αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα επιβίωσης της μοναστικής
παράδοσης του νησιού.
(Από το Βιβλίο του Ν. Ψιλάκη "Βυζαντινές Μνήμες της Κρήτης" Ηράκλειο
1994)
