Το κτίριο του Αρχαιολογικού Μουσείου, κηρυγμένο ιστορικό μνημείο, αποτελεί αντιπροσωπευτικό
δείγμα της αρχιτεκτονικής στο νησί κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας (13ος - 16ος αι.). Είναι πενταώροφο
και κατασκευάστηκε στη διαδρομή του φράγκικου τείχους, συμπεριλαμβάνοντας δύο από τους πύργους του.
Προοριζόταν για τη στέγαση μιας σχολής Ιησουϊτών, που ιδρύθηκε το 17ο αι., και κατέληξε στο τέλος του
19ου αι. - αρχές του 20ού να στεγάζει τη γνωστή εμπορική σχολή, ανάμεσα στους μαθητές της οποίας
συγκαταλέγεται και ο Ν. Καζαντζάκης. Παραχωρήθηκε στην Αρχαιολογική Υπηρεσία και χρησιμοποιήθηκε
για τη στέγαση του Μουσείου από το 1973.
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάξου εκτίθενται έργα τέχνης και αντικείμενα καθημερινής
χρήσης που ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές που διεξάγονται στο νησί συνεχώς μετά το Β' Παγκόσμιο
Πόλεμο, και χρονολογούνται από τα νεότερα νεολιθικά έως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια (5300 π.Χ. - 5ος αι. μ.Χ.).
H Nάξος είναι το μεγαλύτερο και σημαντικότερο νησί των Κυκλάδων, τόπος πλούσιος με
κατάλληλους περιβαλλοντικούς παράγοντες για την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Είναι
εξάλλου ένα ευλίμενο νησί, γεγονός που βοήθησε ιδιαίτερα στην έντονη και συνεχή πολιτιστική
παρουσία του στον ελληνικό χώρο από το τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. έως σήμερα.
Η πρώτη μεγάλη ακμή της Νάξου σημειώνεται κατά την πρωτοκυκλαδική εποχή (περ. 2700 - 2300 π.Χ.)
κατά την οποία η Νάξος με τα γύρω μικρά νησιά εξελίσσεται σε ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά και
πολιτισμικά κέντρα της εποχής. Κατά τις επόμενες περιόδους της Χαλκοκρατίας συμβαίνουν διάφορες
μεταβολές και αναστατώσεις στον αιγαιακό χώρο που έχουν αποτέλεσμα να αναδειχθούν νέα κέντρα σε
άλλα νησιά (Θήρα, Μήλος, Πάρος) και η Νάξος να χάσει την κυριαρχική της θέση στο Αιγαίο.
Oι ανασκαφές στα τελευταία 40 χρόνια έχουν φέρει στο φως πλήθος αρχαιολογικών χώρων
(Γρόττα, Απλώματα, Πλίθος στη Χώρα, Μέλανες,
Σαγκρί,
Ύρια, Τσικαλαριό στην κεντρική Νάξο, Πάνορμος,
Κορφή τ' Αρωνιού στην ανατολική Νάξο), αλλά και πολυάριθμων ευρημάτων που στεγάζονται στο Μουσείο της Νάξου.
Στις αρχαιολογικές συλλογές του Μουσείου Νάξου περιλαμβάνονται σημαντικότατα ευρήματα,
ιδιαίτερα της πρωτοκυκλαδικής περιόδου (3200 - 2300 π.Χ.), αλλά και από τις παλαιότερες φάσεις των ιστορικών
χρόνων, πολλά από τα οποία είναι μοναδικά. Μοναδική είναι, μετά από την αντίστοιχη του
Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, η συλλογή των
πρωτοκυκλαδικών μαρμάρινων ειδωλίων, χωρίς να υστερούν και οι πλουσιότατες σε αγγεία συλλογές της μυκηναϊκής
(τέλος 2ης χιλιετίας π.Χ.) και της γεωμετρικής περιόδου (9ος - 8ος αι. π.Χ.).
Οι αρχαϊκοί (7ος - 6ος αι. π.Χ.), οι κλασικοί (5ος - 4ος αι. π.Χ.) και οι ελληνιστικοί (3ος - 1ος αι. π.Χ.) χρόνοι
αντιπροσωπεύονται από χαρακτηριστικά δείγματα κεραμικής και πήλινων ειδωλίων. Από τη ρωμαϊκή εποχή (1ος π.Χ. - 2ος αι. μ.Χ.)
εκτός από τα κεραμικά υπάρχει και μια μεγάλη, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συλλογή γυάλινων αγγείων.
Η αρχαϊκή γλυπτική αντιπροσωπεύεται με λίγα σημαντικά γλυπτά.
Μερικά από τα σημαντικότερα εκθέματα του Μουσείου είναι:
- Πήλινο ζωόμορφο ρυτό (τελετουργικό αγγείο για σπονδές). Χρονολογείται στην Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3200-2300 π.Χ.)
- Μαρμάρινο αγγείο ("καντήλα"). Χρονολογείται στην Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3200-2300 π.Χ.)
- Πρωτοκυκλαδικά αγγεία από το Επάνω Κουφονήσι. Χρονολογούνται στο πρώτο μισό της 3ης χιλιετίας π.Χ.
- Πρωτοκυκλαδικά αγγεία (3200-2300 π.Χ.) με εγχάρακτη διακόσμηση από το Επάνω και το Κάτω Κουφονήσι.
- Πρωτοκυκλαδική πυξίδα (2800-2300 π.Χ.) από φλεβωτό μάρμαρο και σχιστόλιθο. Από το νεκροταφείο των Απλωμάτων.
- Μαρμάρινο Πρωτοκυκλαδικό ειδώλιο από την Κέρο (2800-2300 π.Χ.).
- Μυκηναϊκός ψευδόστομος αμφορέας από το νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων στα Απλώματα, διακοσμημένος με χταπόδια (12ος αιώνας π.Χ.).
- Μυκηναϊκή υδρία από το νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων στο Καμίνι. Φέρει παράσταση κυκλικού χορού (12ος αιώνας π.Χ.).
- Τέσσερα χρυσά πλακίδια από πλούσια παιδική ταφή στο νεκροταφείο του Καμινιού. Φέρουν κατ'ενώπιον παράσταση του νεκρού παιδιού.
΄Υστερη μυκηναϊκή περίοδος (12ος αιώνας π.Χ.).
- Γεωμετρικός αμφορέας. Χρονολογείται στο πρώτο μισό του 8ου αιώνα π.Χ.
- Χρυσά κοσμήματα από τάφους της Γεωμετρικής εποχής στο Τσικαλαριό και τη Χώρα (9ος-8ος αιώνας π.Χ.).
- Κορμός ναξιακού κούρου, πιθανόν δρομέα. Χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 6ου αιώνα π.Χ.
- Ψηφιδωτό δάπεδο από κτίριο της ύστερης αρχαιότητας στην περιοχή των Απλωμάτων. Παριστάνει Νηρηίδα πάνω σε ταύρο.
