Η αποκάλυψη των μνημείων του
αρχαιολογικού
χώρου έγινε με τις ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής (1910 και εξής),
οι οποίες ξανάρχισαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990, κυρίως στο χώρο του θεάτρου
και των καταστημάτων.
Οι ανασκαφές ξεκίνησαν στα τέλη του περασμένου αιώνα με Αμερικάνους
κι Ελληνες αρχαιολόγους, ενώ από το 1905 εργάζεται η Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή.
Στη συνέχεια, μεταξύ των ετών 1960 - 1965, έγιναν ανασκαφές από τον καθ. Χρ. Χρήστου
για την Αρχαιολογική Εταιρεία. Τελευταία, από το 1992 μέχρι σήμερα, στο χώρο εργάζεται
και πάλι η Αγγλική Σχολή.
Αναστηλωτικές εργασίες δεν έχουν γίνει στο χώρο, έχει, όμως προταθεί
η αποτύπωση και η αναστήλωση του αρχαίου Θεάτρου, στο πλαίσιο διαφόρων Κοινοτικών
Προγραμμάτων.
Τα σημαντικότερα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου είναι:
• Οι θέσεις μάλλον παρά τα σωζόμενα λείψανα και μερικά ευρήματα από
την ανασκαφή που οριοθετούν το χώρο του Ιερού της Χαλκιοίκου Αθηνάς, στην κορυφή
της Ακρόπολης. Ο ναός, έργο του αρχιτέκτονα Βαθυκλή από τη Μαγνησία, είχε εσωτερική
διακόσμηση με χαλκινα φύλλα (6ος αιώνας π.Χ. κι εξής).
•Το αρχαίο Θέατρο της Σπάρτης στη νότια πλευρά της Ακρόπολης, έργο των πρώιμων
αυτοκρατορικών χρόνων. Διασώζεται η ορχήστρα, τα αναλήμματα με επιγραφές των αρχόντων
της Σπάρτης στους ρωμαϊκούς χρόνους και τμήμα του κοίλου του μεγάλου θεάτρου.
Η σκηνή συρόταν πάνω σε σιδερένιες ράβδους.
•Το λεγόμενο κυκλικό οικοδόμημα, αγνώστου προορισμού. Κυκλικό κτίριο κτισμένο
με πελεκητούς δόμους αλλά και μικρότερες πέτρες. Στη μορφή που σώζεται, αποτελεί
ίσως επισκευή των ρωμαϊκών χρόνων αρχαίου κτιρίου σημαντικού για τη ζωή της Σπάρτης
(η Σκιάς;).
•Λείψανα καταστημάτων, παραπλεύρως του αρχαίου Θεάτρου, αποκαλύφθηκαν σε
παλαιές και πρόσφατες ανασκαφές της Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής. Εργο των Ρωμαϊκών
αυτοκρατορικών χρόνων, κτισμένο κυρίως από τούβλα και διακοσμημένο εσωτερικά πάνω
σε κονίαμα, εξυπηρετούσε τους θεατές των παραστάσεων και άλλων εκδηλώσεων στο
Αρχαίο Θέατρο.
• Λείψανα μεγάλης Βασιλικής των μέσων βυζαντινών χρόνων, που είχε ταυτισθεί
με τη Βασιλική του Οσίου Νίκωνος (10ος αιώνας μ.Χ.)
