Ναός Παναγίας του Κάστρου

Ο επιβλητικός ναός της Παναγίας του Κάστρου βρίσκεται στο ανατολικό άκρο της οδού των Ιπποτών, στην περιοχή Κολλάκιο της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου. Η εκκλησία χτίστηκε στον ύστερο 11ο αιώνα, στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού. To 1309 καταταλαμβάνουν τη Ρόδο οι Ιππότες του Τάγματος του Αγ. Ιωάννη και η εκκλησία της Παναγίας μετατρέπεται σε γοτθική τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, αποτελώντας έκτοτε τον καθολικό καθεδρικό ναό της Ρόδου, γεγονός που μνημονεύεται και σε παπική βούλα του 1322.

Οι σημαντικότερες μετατροπές αφορούσαν την ανωδομή του κτιρίου, όπου ο βυζαντινός τρούλος αντικαταστάθηκε με οξυκόρυφους θόλους, που σχημάτιζαν οξυκόρυφα σταυροθόλια στο εσωτερικό του ναού. Οι μεγαλύτερης κλίμακας εργασίες πραγματοποιήθηκαν την περίοδο του Μεγάλου Μαγίστρου Villeneuve (1319 - 1346), όπως επιβεβαιώνεται από τα οικόσημα του ίδιου και του Πάπα Ιωάννη XXII, που σώζονται ακόμη στο κεντρικό οξυκόρυφο παράθυρο της αψίδας. Ο εσωτερικός ζωγραφικός διάκοσμος του ναού καταστράφηκε στην πορεία του χρόνου, με την εξαίρεση σπαραγμάτων τοιχογραφιών, όπου διακρίνονται οι μορφές της Παναγίας Βρεφοκρατούσας και τεσσάρων ακόμη αγίων. Η καλύτερα σωζόμενη μορφή είναι εκείνη της Αγ. Λουκίας, που χρονολογείται στο 14ο αι. Θεωρείται έργο Ευρωπαίου ζωγράφου, που πιθανώς να προέρχεται από τη σχολή του Giotto, ενώ στις υπόλοιπες τοιχογραφίες ανιχνεύεται συνδυασμός βυζαντινών και δυτικοευρωπαϊκών επιδράσεων.

To 1522 οι Οθωμανοί Τούρκοι καταλαμβάνουν τη Ρόδο και η εκκλησία της Παναγίας μετατρέπεται σε μουσουλμανικό τέμενος, που ονομάστηκε Ederum ή Kadouri Τζαμί. Νέες προσθήκες αποτελούν ένας μιναρές και το μιχράμπ (κόγχη προσευχής), ενώ οι τοίχοι του ναού ασβεστώθηκαν με αποτέλεσμα την καταστροφή του τοιχογραφικού διακόσμου. Οι προσθήκες της Οθωμανικής περιόδου αφαιρέθηκαν από τους Ιταλούς κατά τις εργασίες αποκατάστασης του μνημείου, που πραγματοποίησαν στην περίοδο της Ιταλικής κατοχής των Δωδεκανήσων (1912-1947).

Από το 1988 ο ναός της Παναγίας λειτουργεί και ως μουσειακός χώρος, φιλοξενώντας έργα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Τα εκθέματα περιλαμβάνουν φορητές εικόνες του 17ου και 18ου αιώνα και αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από το ναό του Αγ. Ζαχαρία της Χάλκης (14ος αι.) και από τη μονή του Ταξιάρχη Μιχαήλ στο Θάρρι της Ρόδου (17ος αι.). Η έκθεση περιλαμβάνει ακόμη μία συλλογή αρχιτεκτονικών μελών και ψηφιδωτών των παλαιοχριστιανικών χρόνων.